Τετάρτη 23 Ιανουαρίου 2019
Βιβλιογραφία
α. Μέγας ιερός συνέκδημος , εκδόσεις φώς, Αθήνα 1995
β. Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Γεωργίου Βιολάκη, εκδόσεις Σαλίβερος, Αθήνα
γ. Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας, Αγίου Νικολάου Καβάσιλα, εκδόσεις το περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1991
δ.Εγκόλπιον αναγνώστου και ψάλτου, Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2000
ε. Η Θεία Λειτουργία ,μεταφραστικό βοήθημα του Αρχιμανδρίτη Μάξιμου Παναγιώτου, έκδοση Μονής Παναγίας Παραμυθίας, Ρόδος 2010
ς. Αναλόγιον ιστοσελίδα
ζ.Ψαλτήριον ιστοσελίδα
ΤΕΛΟΣ
Εκκλησιαστική ορολογία
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
Α
Αίνοι: Καλούνται οι ψαλμοί ρμη' (148), ρμθ' (149) και ρν' (150), όχι μόνο επειδή προτάσσεται στους περισσότερους στίχους τους η λέξη ‘αινείτε’, αλλά και γιατί οι τρεις αυτοί ψαλμοί είναι κατά το περιεχόμενο ένας αίνος και ένας ευχαριστήριος ύμνος στον Θεό. Στις Ιερές Μονές ψάλλονται, μόνοι ή με τροπάρια πανηγυρικά στο τέλος του Όρθρου. Τα τροπάρια αυτά σαν εφύμνιο των στίχων των αίνων καλούνται στιχηρά των αίνων ή απλά ''αίνοι''. Στους Ιερούς Ναούς των πόλεων, συνήθως οι ‘αίνοι’ μόνο ψάλλονται. Όταν τελείται Όρθρος καθημερινής και δεν υπάρχουν τροπάρια αiνων, αναγιγνώσκονται ή ψάλλονται οι αίνοι (οι τρεις ψαλμοί).
Ακροστιχίδα: Τα αρχικά γράμματα των Κοντακίων ή των Κανόνων, ή των Ιαμβικών στίχων, που σχηματίζουν την αλφάβητο ή το όνομα του Υμνογράφου ή κάποια άλλη πληροφορία μέσω λέξεως.
Αμήν: Επανεισαγόμενο δάνειο της ισραηλιτικής λέξης αμήν που διατηρεί την χρήση της προελληνικής πελασγικής [φοινικικής προ Σημίτων] λέξης που προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων Αμ [αμ έπος αμ έργον] και Ήν [παρατατικός του ειμί] και σημαίνει: ''Να ήταν'' και μεταφορικώς ''ας γίνονταν στα αλήθεια''.
Αλληλουάριο: Τριπλό αλληλούια, που ψάλλεται ως εφύμνιο βιβλικών ή ψαλμικών στίχων ή μετά το Αποστολικό Ανάγνωσμα. Όταν παρεμβάλλονται και ψάλλονται και οι δύο στίχοι που υπάρχουν (ή προβλέπονται, στους ‘Αποστόλους’ των καθημερινών) μετά τον ‘Απόστολον’ των Κυριακών ψάλλεται τρεις φορές (επί τρία).
Αναβαθμοί: Α. λέγονται οι δέκα πέντε ψαλμοί ριθ΄- ρλγ΄ (119-133) της Π. Διαθήκης που ψάλλονταν κατά τις αναβάσεις των Ιουδαίων στην Ιερουσαλήμ σε περιπτώσεις μεγάλων εορτών. Σήμερα στη θέση των ψαλμών ψάλλονται 75 τροπάρια των αναβαθμών της Οκτωήχου, τα οποία ο υμνωδός ερρανίσθη από τους 15 ψαλμούς και ψάλλονται στον Όρθρο κάθε Κυριακής (7 ήχοι x 9 τροπάρια + ο πλ. του δ χ 12 = 75 Αναβαθμοί). Οι Αναβαθμοί αυτοί ανά τρείς αποτελούν ένα αντίφωνο (7 ήχοι x 3 + ο πλ. τού δ' x 4 = 25 Αντίφωνα). Οι ωδές αυτές των Αντιφώνων ψαλλόμενες στις Εκκλησίες συμβολίζουν την ψυχική ανάταση των χριστιανών όχι στον επίγειο Ναό , αλλά στον αχειροποίητο Ναό του Θεού.
Ανάγνωσμα: Περικοπή από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, από τις Επιστολές (ή Πράξεις) και το Ιερό Ευαγγέλιο που διαβάζεται στις Ακολουθίες της Εκκλησίας και στη Θεία Λειτουργία.
Αναγνώστης: Κατώτερος Κληρικός, καθιερωμένος στο λειτούργημα αυτό με χειροθεσία Επισκόπου. Είναι επιφορτισμένος με την ανάγνωση των διαφόρων αναγνωσμάτων (χύμα ή εμμελώς) της Λατρείας μας.
Αναστάσιμο: τροπάριο με περιεχόμενο αναστάσιμο
Αναστασιματάριο: Μουσικό εκκλησιαστικό βιβλίο που περιέχει αναστάσιμους ύμνους από την Οκτώηχο.
Αντίφωνα: Είναι τροπάρια που ψάλλονται από τους δύο χορούς στην Εκκλησία κατ’ ανταπόκριση. Δύο γνωστά αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας είναι «Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου, Σώτερ, σώσον ημάς» και «Σώσον ημάς, Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών, ψάλλοντάς Σοι Αλληλούϊα». Στα Αντίφωνα αυτά προηγούνται στίχοι από τους ψαλμούς. Στον Όρθρο της Κυριακής μετά τα Ευλογητάρια και την Υπακοή ψάλλονται τα Α. των Αναβαθμών όπως αναλύθηκε προηγουμένως στους Αναβαθμούς (τρία Α. κάθε φορά x 3 τροπάρια), ακολουθεί το προκείμενο και αναγιγνώσκεται το Εωθινό Ευαγγέλιο.
Απόστιχα: ή «από στίχου» ή «τα του στίχου» είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό μετά τα Πληρωτικά και στον Όρθρο καθημερινής προ της απολύσεως (όταν διαβάζονται οι ψαλμοί των Αίνων). Οι στίχοι που προηγούνται στα διάφορα τροπάρια διαφέρουν σε ποσότητα και ποιότητα. Των Αποστίχων οι στίχοι είναι συνήθως κατ' εκλογή, ενώ των στιχηρών τροπαρίων οι στίχοι είναι κατά συνέχεια από τον στιχολογούμενο ψαλμό. Τα Απόστιχα διακρίνονται:
Σε Αναστάσιμα (αναφερόμενα στην Ανάσταση του Kυρίου), σε
Σταυρώσιμα (στα πάθη και στο Σταυρό του Κυρίου), σε
Αποστολικά (στους Αποστόλους), σε
Μαρτυρικά, Νεκρώσιμα και
Κατανυκτικά (που αναφέρονται στις μετά κατανύξεως δεήσεις μας).
Απολυτίκιο: Σύντομο τροπάριο απόλυσης πού περιγράφει περιληπτικά την υπόθεση της εορτής. Λέγονται απολυτίκια διότι ξεκινούν ψαλλόμενα από τον εσπερινό πριν την απόλυση και μετά τη φράση του πρεσβύτη Συμεών πού επαναλαμβάνει ο ιερεύς: «Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα…». Συνήθως είναι τρία: Το πρώτο είναι τού ήχου της ημέρας αναφερόμενο στην Ανάσταση , το δεύτερο στον Άγιο πού εκείνη την ημέρα εορτάζει και το τρίτο στην Θεοτόκο.
Αυτόμελο: ύμνος με δική του μελωδία σε αντίθεση με το προσόμοιο που προσομοιάζει σε πρότυπο αρχαιότατο.
Δ
Δοξαστικό: Το ιδιόμελο τροπάριο, στο οποίο προηγείται o στίχος «Δόξα Πατρί...». Στον Εσπερινό ψάλλεται μετά τα Εσπέρια και τα Απόστιχα. Στον Όρθρο ψάλλεται στη Λιτή και, στους «Αίνους» ή στα Απόστιχα. Εωθινό Δοξαστικό ονομάζεται το δοξαστικό τροπάριο των «Αίνων», που έχει θέμα το αντίστοιχο ευαγγελικό ανάγνωσμα από τα ένδεκα εωθινά Ευαγγέλια.
Ε
Εξάψαλμος: Κατανυκτική ανάγνωση στον Όρθρο (όλοι ιστάμεθα όρθιοι) των 6 από τούς 150 ψαλμούς του Ψαλτηρίου, τούς περισσότερους των οποίων έγραψε ο Δαβίδ. Είναι συγχρόνως ύμνος, δέηση και προφητεία.:
3ος : εικονίζει τη σταθερή ελπίδα της ψυχής στον Θεό.
37ος : Θρόνος της ψυχής για το βάρος των αμαρτιών.
62ος : Απαλή παρηγορητική πρωινή προσευχή.
87ος : Δέηση ψυχής τσακισμένης από τις συμφορές.
102ος: Προσευχή ευγνωμοσύνης για τις ευεργεσίες του Θεού.
142ος : Θερμή παράκληση βοήθειας .
Ειρμολόγιο: το μουσικό βιβλίο με τους ειρμούς, τα αρχαία μελωδικά και μετρικά πρότυπα και τα κείμενα τους, που χρησιμοποιούνται στο ειρμολογικό μέλος που αναπαράγει τους αρχαίους ειρμούς ως επαναλήψεις μελωδικές και μετρικές. Τους ειρμούς ακολουθούν και ύμνοι κατοπινών δημιουργών. Είναι σε αντιδιαστολή με το Στιχηρό μέλος το οποίο είναι μεταγενέστερο και αποτελεί μετεξέλιξη του Ειρμολογικού πιο τεχνική δηλαδή πιο ανεπτυγμένη μελωδικά και μετρικά. Επίσης σε αντιδιαστολή με το Παπαδικό το πλέον ιερό μυστηριακό λειτουργικό μέρος που αντιστοιχεί μόνο στον ιερέα και ενίοτε είναι χαμηλόφωνο έως σιωπηλό ως προσευχή.
Ειρμός: σημαίνει συνέχεια,
α. είναι το αρχικό μέρος ύμνου που λειτουργεί ως οδηγός πρότυπο μελωδικό και μετρικό που ακολουθούν τα υπόλοιπα μέρη του.
β. είναι πρότυπο που αποτελεί υπόδειγμα ως μέρος παράδοσης τρόπου σχηματισμού ύμνων αρχαιότατων. Το πρότυπο αυτό ακολουθείται με επαναλαμβανόμενο τρόπο σε διαφορετικό ωστόσο κείμενο κάθε φορά, ιδιαιτέρως σε εκτενείς ύμνους πολλαπλάσιου μεγέθους.
Υπάρχει μια σχέση λειτουργίας με τα Προσόμοια και τα Στιχηρά από την άποψη πως τα Προσόμοια είναι αρχαία πρότυπα τρόπου εκφοράς μικρού μεγέθους τόσο ώστε να λειτουργούν σαν πρότυπα διευκόλυνσης για τον τρόπο ψαλμωδίας. Το ίδιο που συμβαίνει με τους ειρμούς-ομάδες στίχων- συμβαίνει και με τους στίχους που είναι το μελωδικό πρότυπο που ακολουθείται επαναλαμβανόμενα σε ύμνους που λέγονται Στιχηροί και είναι συνήθως ιδιαιτέρως ανεπτυγμένοι και περίτεχνοι μελωδικά. Υπάρχουν εξάλλου τα λεγόμενα Αυτόμελα με ιδιαίτερο δηλαδή πρωτότυπο μέλος και είναι νεώτερες δημιουργίες στηριζόμενες στους αρχαιότερους τρόπους πιο ελεύθερα.
Εισοδικό: Το τροπάριο που ψάλλεται στα συλλείτουργα μετά το «Σοφία ορθοί», στη μικρή Είσοδο.
Είσοδος: Μικρά: Η μεταφορά του Ευαγγελίου διά μέσου του Ναού στην Αγία Τράπεζα, κατά την ώρα της ψαλμωδίας του γ΄ Αντιφώνου.
Μεγάλη: Η μεταφορά των προσκομισθέντων τιμίων Δώρων από την Προσκομιδή στην Αγία Τράπεζα, κατά τη διάρκεια του Χερουβικού Ύμνου.
Εκφώνηση: Η τελευταία φράση μιας λειτουργικής ευχής που λέγεται σε εμμελή απαγγελία. Το κυρίως μέρος της ευχής λέγεται χύμα, είτε μυστικώς, είτε χαμηλόφωνα, είτε εκφώνως (δυνατά).
Εξαποστειλάρια: Σε ρυθμό περιγραφικό και σύντομο ψάλλεται η διήγηση του εωθινού Ευαγγελίου. Είναι 11, αντίστοιχα προς τα Ευαγγέλια. Πήραν το όνομα τους από τη φράση του Ψαλμού «ο εξαποστέλλων τό φως καί πορεύεται». Φράση σχετική με τον όρθρο.
Εορτολόγιο: Ο ετήσιος κύκλος των χριστιανικών εορτών που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου. Περιλαμβάνει τις κινητές και ακίνητες εορτές.
Ευλογητάρια: Ψάλλονται πάντα σε ήχο Πλάγιο του Α΄. Εκφράζουν την κατάπληξη των Αγγέλων, των Μυροφόρων και των Αποστόλων για το Θαύμα της Αναστάσεως και καταλήγουν σε υμνολογία της Αγίας Τριάδος και το ενθουσιώδες «αλληλούια».
Εωθινό Ευαγγέλιο: αναγιγνώσκεται μέσα στο ιερό Βήμα, όπου η Αγία Τράπεζα συμβολίζει τον Πανάγιο Τάφο και ο ιερέας τον άγγελο που αναγγέλλει το χαρμόσυνο γεγονός της Αναστάσεως «καθήμενος εν τοις δεξιοις». υπάρχουν 11 εωθινά Ευαγγέλια . Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου ο ιερέας το περιφέρει μέσα στο Ναό για να το ασπαστούν οι πιστοί, ενώ ψάλλεται κατανυκτικά ο 50ος ψαλμός της μετανοίας συνήθως στον ήχο της ημέρας, αφού προηγουμένως είχε απαγγελθεί το «Ανάστασιν χριστού θεασάμενοι», η Διακήρυξη αυτή του Μυστηρίου της Θείας ενανθρωπήσεως και του Πάθους καθώς και του μεγάλου Θαύματος της Αναστάσεως πού αποτελεί τον Θεμέλιο Λίθο της Πίστεώς μας.
Θ
Θεομητορική εορτή: Οι εορτές που είναι αφιερωμένες στο πρόσωπο της Θεομήτορος, της Παναγίας: Γενέσιο, Εισόδια, Ευαγγελισμός, Υπαπαντή, Σύλληψη Αγίας Άννης, Κοίμηση.
Θεοτοκάριο: Λειτουργικό βιβλίο που περιέχει 56 ασματικούς κανόνες στους οκτώ ήχους, αφιερωμένους στή Θεοτόκο. Ψάλλονται συνήθως στα Μοναστήρια μετά τον Εσπερινό, κάθε ημέρα (εκτός Μ. Εβδομάδας, Διακαινησίμου και Δωδεκαημέρου).
Θεοτοκίο: Τροπάριο που εγκωμιάζει τη Θεοτόκο και κατακλείνει τις ομάδες των τροπαρίων ή τις ωδές των κανόνων με στίχο το «Και νυν και αεί...».
Κ
Κάθισμα: Του Ψαλτηρίου. -Τροπάριο που ψάλλεται μετά την ανάγνωση του Ψαλτηρίου. Κάθισμα υπάρχει και μετά την γ΄ Ωδή.
Τα Καθίσματα είναι σύντομα τροπάρια της Αναστάσεως στον ήχο της ημέρας. Τα Καθίσματα είναι ποικίλου περιεχομένου. Ονομάζονται καθίσματα επειδή οι πιστοί κάθονταν για να παρακολουθήσουν πιο άνετα τα βαθιά νοήματα πού περιέχουν. Αποτελούσαν ανάπαυλα σε αναγνώσεις μακρές από το Ψαλτήριο.
Κανόνας: α. Κανόνας της Αγίας Γραφής: Η συλλογή ή ο κατάλογος των βιβλίων της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης που αναγνωρίστηκαν από την Εκκλησία σαν θεόπνευστα, αυθεντικά και γνήσια. Επειδή αρχικά ήταν υπογραμμισμένα με κανόνα-χάρακα τα ιδιαίτερα χωρία στο Ευαγγέλιο που αναγιγνώσκονται ονομάστηκαν έτσι τα χωρία αυτά. Αργότερα συμπεριελήφθησαν και άλλα κείμενα:
β.Κανόνας είναι και ο εκκλησιαστικός ύμνος που αποτελείται από 8 ή 9 Ωδές.
γ.Κανόνας λέγεται και η ιδιωτική προσευχή που γίνεται με κομποσχοίνι επί πλέον της κανονικής, μετά την πρωϊνή (Προοιμιακή και Μεσονυκτικό) η βραδυνή (Απόδειπνο). Περιλαμβάνει την επανάληψη της ευχής «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με τον αμαρτωλό» και μετάνοιες, τις οποίες θέτει και ρυθμίζει ο Πνευματικός.
Καταβασίες: τα πρώτα τροπάρια (ειρμοί) του Ακαθίστου Ύμνου που συνήθως ψάλλονται μεγαλοπρεπώς «ανοίξω τό στόμα μου..». αν είναι περίοδος Χριστουγέννων ή Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Τιμίου Σταυρού ή Αναστάσεως ή Υπαπαντής ψάλλονται ειδικές Καταβασίες. Λέγονται καταβασίες διότι συνηθιζόταν οι ψάλτες να κατεβαίνουν από τα στασίδια και να ψάλουν στο μέσον του Ναού ατενίζοντας την ωραία Πύλη.
Κοντάκιο: από το κοντάκι, το ξύλινο στέλεχος γύρω από το οποίο τυλίγονταν τα κείμενα των εκτενών ύμνων. Απαρτίζονται από το προοίμιο, τους οίκους, τις στροφές δηλαδή συνήθως 24, αρχίζουν δε με την ακροστιχίδα: άκρο στίχου το αρχικό γράμμα μεγάλου μεγέθους για να ξεχωρίζει ευκολότερα.
Κοινωνικό: Ο ύμνος που ψάλλεται όταν κοινωνούν οι πιστοί.
Κυριακοδρόμιο: Η ετήσια σειρά των Αναγνωσμάτων της Κυριακής (Εωθινών Ευαγγελίων, Αποστόλων και Ευαγγελίων). Κυριακοδρόμιον λέγεται και το βιβλίο που περιέχει κηρύγματα στα ανωτέρω αναγνώσματα.
Λ
Λειτουργία: Σημαίνει ετυμολογικά έργο του λαού [λειτός]. Όλο το σώμα της Εκκλησίας κλήρος και λαός τελούν το Μυστήριο του καθαγιασμού του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα Χριστού.
Μ
Μεγαλυνάρια: Αρχίζουν συνήθως με τη λέξη «μεγάλυνον». Με αυτά προτρέπονται οι πιστοί να ανυμνήσουν τον Κύριο ή την Παναγία από καρδίας ή να εγκωμιάσουν τον Άγιο.
Μετάφραση των Ο' (εβδομήκοντα): Η μεταγλώττιση της Παλαιάς Διαθήκης από τα Εβραϊκά στα Ελληνικά [Ελληνιστικής εποχής]. Έγινε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου επί Πτολεμαίου Β΄ τον Β΄ π.Χ. αίώνα.
Ο
Οίκος: Τροπάριο ενός Κοντακίου, εκτός από το προοίμιο. Συνήθως είναι 24 Οίκοι (Ακάθιστος Ύμνος).
Π
Παννυχίδα: Ακολουθία που διαρκεί ολόκληρη τη νύκτα την παραμονή μεγάλης εορτής, σε περιπτώσεις θεομηνίας μεγάλων απειλουμένων κινδύνων-συμφορών κ.λπ. η ολονυκτία, η αγρυπνία.
Προσόμοια: είναι τροπάρια αρχαιότατα που χρησιμοποιούνται ως υποδείγματα για τη διδαχή των ήχων, πρόκειται για μικρού μεγέθους ύμνους κατάλληλους από κάθε άποψη ως παραδείγματα ύφους, τρόπου, ήχου προς μίμηση-προς+όμοια- των αριστουργηματικών αυτών αρχαίων προτύπων. Σε αντιδιαστολή με τα Αυτόμελα που έχουν δικό τους μέλος και συνεχίζει πιο ελεύθερα την εξέλιξη.
Σ
Στιχηρά: Είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό (τα Εσπέρια) και στον Όρθρο (οι «Αίνοι»), στα οποία προτάσσονται στίχοι από τους ψαλμούς στη σειρά (ενώ των Αποστίχων κατ’εκλογήν). Τα Στιχηρά τροπάρια διακρίνονται σε Αναστάσιμα, Ανατολικά, Δεσποτικά, Σταυρώσιμα, Αποστολικά, Κατανυκτικά και Στιχηρά Αγίων, που υμνούν τους Αγίους. Υπάρχουν και Αυτόμελα και Προσόμοια.
Τ
Τριαδικός Κανών: Ο Κανόνας που έχει ως υμνολογικό θέμα την Αγία Τριάδα. Διαβάζεται την Κυριακή στην ακολουθία τού Μεσονυκτικού.
Τροπάριο: Μικρό λειτουργικό άσμα ύμνος που διαβάζεται ή ψάλλεται σ’ όλες τις εκκλησιαστικές ακολουθίες. Διακρίνονται,
(α) κατά το περιεχόμενο σε: αναστάσιμα, νεκρώσιμα, μαρτυρικά, θεοτοκία, σταυροθεοτοκία κ.λπ.,
(β) κατά το χρόνο ή το μέλος, με το οποίο εκτελούνται, σε: εωθινά, εσπέρια, προσόμοια κ.λπ.,
(γ) κατά τους προτασσόμενους στίχους σε: στιχηρά ή απόστιχα και
(δ) κατά τον τρόπο χρήσεως σε: Απολυτίκια, Κοντάκια, Μεγαλυνάρια.
Χορός: Όπως στην αρχαία τραγωδία, [που ήταν ιερή-ψυχαγωγία προερχόμενη από την εξέλιξη ιεροτελεστίας] υπήρχε Χορός, που συμμετείχε εμμελώς στην πλοκή του έργου έτσι και στην λατρεία της Χριστιανικής Εκκλησίας υπάρχει Χορός ως εξέλιξη της ιερής παράδοσης αυτής σε Χριστιανική ιερουργία. Αυτό προέκυψε από τον Απόστολο Ιάκωβο και τους πρώτους χριστιανούς που είχαν όλοι ελληνική παιδεία [ή ήταν Έλληνες] την οποία χρησιμοποίησαν στην θεμελίωση της εκκλησίας του Χριστού.
Η αρχαιότερη λειτουργία είναι αυτή του Αποστόλου Ιακώβου και περιλαμβάνει τον λαό ως Χορό. Στην Θεία Λειτουργία των πρώτων πέντε αιώνων υπήρχαν λοιπόν τα Αντίφωνα: σύντομα τροπάρια που ο λαός αν και αγράμματος μπορούσε να απομνημονεύσει και να τα ψάλλει ως δεξιός και αριστερός χορός.
Αργότερα όμως που τα τροπάρια έγιναν ανεπτυγμένα κοντάκια τόσο σε έκταση όσο και το κυριότερο μουσικώς -ιδιαιτέρως περίτεχνα- αυτό ήταν αδύνατο. Επειδή απαιτούνταν να αναγνωστεί και να ψαλλεί εντέχνως το ιερό κείμενο ορίστηκε δεξιός και αριστερός χορός κατάλληλος. Που να απαρτίζεται από αντιπρόσωπους του λαού: πρόσωπα εγγράμματα και με γνώση μουσικής.
Στην ιερή αυτή παράδοση τη δομή της αρχαίας τραγωδίας και της χρήσης του χορού στήριξαν τη Θεία Λειτουργία τους και οι Άγιοι Μέγας Βασίλειος και Ιωάννης Χρυσόστομος. Υπάρχει ακόμη σήμερα η συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία, όπου αυτό βεβαίως είναι δυνατό, επίσης έχουν κρατηθεί τα Αντίφωνα
πχ: Σώσον ημάς Υιέ θεού...
Α
Αίνοι: Καλούνται οι ψαλμοί ρμη' (148), ρμθ' (149) και ρν' (150), όχι μόνο επειδή προτάσσεται στους περισσότερους στίχους τους η λέξη ‘αινείτε’, αλλά και γιατί οι τρεις αυτοί ψαλμοί είναι κατά το περιεχόμενο ένας αίνος και ένας ευχαριστήριος ύμνος στον Θεό. Στις Ιερές Μονές ψάλλονται, μόνοι ή με τροπάρια πανηγυρικά στο τέλος του Όρθρου. Τα τροπάρια αυτά σαν εφύμνιο των στίχων των αίνων καλούνται στιχηρά των αίνων ή απλά ''αίνοι''. Στους Ιερούς Ναούς των πόλεων, συνήθως οι ‘αίνοι’ μόνο ψάλλονται. Όταν τελείται Όρθρος καθημερινής και δεν υπάρχουν τροπάρια αiνων, αναγιγνώσκονται ή ψάλλονται οι αίνοι (οι τρεις ψαλμοί).
Ακροστιχίδα: Τα αρχικά γράμματα των Κοντακίων ή των Κανόνων, ή των Ιαμβικών στίχων, που σχηματίζουν την αλφάβητο ή το όνομα του Υμνογράφου ή κάποια άλλη πληροφορία μέσω λέξεως.
Αμήν: Επανεισαγόμενο δάνειο της ισραηλιτικής λέξης αμήν που διατηρεί την χρήση της προελληνικής πελασγικής [φοινικικής προ Σημίτων] λέξης που προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων Αμ [αμ έπος αμ έργον] και Ήν [παρατατικός του ειμί] και σημαίνει: ''Να ήταν'' και μεταφορικώς ''ας γίνονταν στα αλήθεια''.
Αλληλουάριο: Τριπλό αλληλούια, που ψάλλεται ως εφύμνιο βιβλικών ή ψαλμικών στίχων ή μετά το Αποστολικό Ανάγνωσμα. Όταν παρεμβάλλονται και ψάλλονται και οι δύο στίχοι που υπάρχουν (ή προβλέπονται, στους ‘Αποστόλους’ των καθημερινών) μετά τον ‘Απόστολον’ των Κυριακών ψάλλεται τρεις φορές (επί τρία).
Αναβαθμοί: Α. λέγονται οι δέκα πέντε ψαλμοί ριθ΄- ρλγ΄ (119-133) της Π. Διαθήκης που ψάλλονταν κατά τις αναβάσεις των Ιουδαίων στην Ιερουσαλήμ σε περιπτώσεις μεγάλων εορτών. Σήμερα στη θέση των ψαλμών ψάλλονται 75 τροπάρια των αναβαθμών της Οκτωήχου, τα οποία ο υμνωδός ερρανίσθη από τους 15 ψαλμούς και ψάλλονται στον Όρθρο κάθε Κυριακής (7 ήχοι x 9 τροπάρια + ο πλ. του δ χ 12 = 75 Αναβαθμοί). Οι Αναβαθμοί αυτοί ανά τρείς αποτελούν ένα αντίφωνο (7 ήχοι x 3 + ο πλ. τού δ' x 4 = 25 Αντίφωνα). Οι ωδές αυτές των Αντιφώνων ψαλλόμενες στις Εκκλησίες συμβολίζουν την ψυχική ανάταση των χριστιανών όχι στον επίγειο Ναό , αλλά στον αχειροποίητο Ναό του Θεού.
Ανάγνωσμα: Περικοπή από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, από τις Επιστολές (ή Πράξεις) και το Ιερό Ευαγγέλιο που διαβάζεται στις Ακολουθίες της Εκκλησίας και στη Θεία Λειτουργία.
Αναγνώστης: Κατώτερος Κληρικός, καθιερωμένος στο λειτούργημα αυτό με χειροθεσία Επισκόπου. Είναι επιφορτισμένος με την ανάγνωση των διαφόρων αναγνωσμάτων (χύμα ή εμμελώς) της Λατρείας μας.
Αναστάσιμο: τροπάριο με περιεχόμενο αναστάσιμο
Αναστασιματάριο: Μουσικό εκκλησιαστικό βιβλίο που περιέχει αναστάσιμους ύμνους από την Οκτώηχο.
Αντίφωνα: Είναι τροπάρια που ψάλλονται από τους δύο χορούς στην Εκκλησία κατ’ ανταπόκριση. Δύο γνωστά αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας είναι «Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου, Σώτερ, σώσον ημάς» και «Σώσον ημάς, Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών, ψάλλοντάς Σοι Αλληλούϊα». Στα Αντίφωνα αυτά προηγούνται στίχοι από τους ψαλμούς. Στον Όρθρο της Κυριακής μετά τα Ευλογητάρια και την Υπακοή ψάλλονται τα Α. των Αναβαθμών όπως αναλύθηκε προηγουμένως στους Αναβαθμούς (τρία Α. κάθε φορά x 3 τροπάρια), ακολουθεί το προκείμενο και αναγιγνώσκεται το Εωθινό Ευαγγέλιο.
Απόστιχα: ή «από στίχου» ή «τα του στίχου» είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό μετά τα Πληρωτικά και στον Όρθρο καθημερινής προ της απολύσεως (όταν διαβάζονται οι ψαλμοί των Αίνων). Οι στίχοι που προηγούνται στα διάφορα τροπάρια διαφέρουν σε ποσότητα και ποιότητα. Των Αποστίχων οι στίχοι είναι συνήθως κατ' εκλογή, ενώ των στιχηρών τροπαρίων οι στίχοι είναι κατά συνέχεια από τον στιχολογούμενο ψαλμό. Τα Απόστιχα διακρίνονται:
Σε Αναστάσιμα (αναφερόμενα στην Ανάσταση του Kυρίου), σε
Σταυρώσιμα (στα πάθη και στο Σταυρό του Κυρίου), σε
Αποστολικά (στους Αποστόλους), σε
Μαρτυρικά, Νεκρώσιμα και
Κατανυκτικά (που αναφέρονται στις μετά κατανύξεως δεήσεις μας).
Απολυτίκιο: Σύντομο τροπάριο απόλυσης πού περιγράφει περιληπτικά την υπόθεση της εορτής. Λέγονται απολυτίκια διότι ξεκινούν ψαλλόμενα από τον εσπερινό πριν την απόλυση και μετά τη φράση του πρεσβύτη Συμεών πού επαναλαμβάνει ο ιερεύς: «Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα…». Συνήθως είναι τρία: Το πρώτο είναι τού ήχου της ημέρας αναφερόμενο στην Ανάσταση , το δεύτερο στον Άγιο πού εκείνη την ημέρα εορτάζει και το τρίτο στην Θεοτόκο.
Αυτόμελο: ύμνος με δική του μελωδία σε αντίθεση με το προσόμοιο που προσομοιάζει σε πρότυπο αρχαιότατο.
Δ
Δοξαστικό: Το ιδιόμελο τροπάριο, στο οποίο προηγείται o στίχος «Δόξα Πατρί...». Στον Εσπερινό ψάλλεται μετά τα Εσπέρια και τα Απόστιχα. Στον Όρθρο ψάλλεται στη Λιτή και, στους «Αίνους» ή στα Απόστιχα. Εωθινό Δοξαστικό ονομάζεται το δοξαστικό τροπάριο των «Αίνων», που έχει θέμα το αντίστοιχο ευαγγελικό ανάγνωσμα από τα ένδεκα εωθινά Ευαγγέλια.
Ε
Εξάψαλμος: Κατανυκτική ανάγνωση στον Όρθρο (όλοι ιστάμεθα όρθιοι) των 6 από τούς 150 ψαλμούς του Ψαλτηρίου, τούς περισσότερους των οποίων έγραψε ο Δαβίδ. Είναι συγχρόνως ύμνος, δέηση και προφητεία.:
3ος : εικονίζει τη σταθερή ελπίδα της ψυχής στον Θεό.
37ος : Θρόνος της ψυχής για το βάρος των αμαρτιών.
62ος : Απαλή παρηγορητική πρωινή προσευχή.
87ος : Δέηση ψυχής τσακισμένης από τις συμφορές.
102ος: Προσευχή ευγνωμοσύνης για τις ευεργεσίες του Θεού.
142ος : Θερμή παράκληση βοήθειας .
Ειρμολόγιο: το μουσικό βιβλίο με τους ειρμούς, τα αρχαία μελωδικά και μετρικά πρότυπα και τα κείμενα τους, που χρησιμοποιούνται στο ειρμολογικό μέλος που αναπαράγει τους αρχαίους ειρμούς ως επαναλήψεις μελωδικές και μετρικές. Τους ειρμούς ακολουθούν και ύμνοι κατοπινών δημιουργών. Είναι σε αντιδιαστολή με το Στιχηρό μέλος το οποίο είναι μεταγενέστερο και αποτελεί μετεξέλιξη του Ειρμολογικού πιο τεχνική δηλαδή πιο ανεπτυγμένη μελωδικά και μετρικά. Επίσης σε αντιδιαστολή με το Παπαδικό το πλέον ιερό μυστηριακό λειτουργικό μέρος που αντιστοιχεί μόνο στον ιερέα και ενίοτε είναι χαμηλόφωνο έως σιωπηλό ως προσευχή.
Ειρμός: σημαίνει συνέχεια,
α. είναι το αρχικό μέρος ύμνου που λειτουργεί ως οδηγός πρότυπο μελωδικό και μετρικό που ακολουθούν τα υπόλοιπα μέρη του.
β. είναι πρότυπο που αποτελεί υπόδειγμα ως μέρος παράδοσης τρόπου σχηματισμού ύμνων αρχαιότατων. Το πρότυπο αυτό ακολουθείται με επαναλαμβανόμενο τρόπο σε διαφορετικό ωστόσο κείμενο κάθε φορά, ιδιαιτέρως σε εκτενείς ύμνους πολλαπλάσιου μεγέθους.
Υπάρχει μια σχέση λειτουργίας με τα Προσόμοια και τα Στιχηρά από την άποψη πως τα Προσόμοια είναι αρχαία πρότυπα τρόπου εκφοράς μικρού μεγέθους τόσο ώστε να λειτουργούν σαν πρότυπα διευκόλυνσης για τον τρόπο ψαλμωδίας. Το ίδιο που συμβαίνει με τους ειρμούς-ομάδες στίχων- συμβαίνει και με τους στίχους που είναι το μελωδικό πρότυπο που ακολουθείται επαναλαμβανόμενα σε ύμνους που λέγονται Στιχηροί και είναι συνήθως ιδιαιτέρως ανεπτυγμένοι και περίτεχνοι μελωδικά. Υπάρχουν εξάλλου τα λεγόμενα Αυτόμελα με ιδιαίτερο δηλαδή πρωτότυπο μέλος και είναι νεώτερες δημιουργίες στηριζόμενες στους αρχαιότερους τρόπους πιο ελεύθερα.
Εισοδικό: Το τροπάριο που ψάλλεται στα συλλείτουργα μετά το «Σοφία ορθοί», στη μικρή Είσοδο.
Είσοδος: Μικρά: Η μεταφορά του Ευαγγελίου διά μέσου του Ναού στην Αγία Τράπεζα, κατά την ώρα της ψαλμωδίας του γ΄ Αντιφώνου.
Μεγάλη: Η μεταφορά των προσκομισθέντων τιμίων Δώρων από την Προσκομιδή στην Αγία Τράπεζα, κατά τη διάρκεια του Χερουβικού Ύμνου.
Εκφώνηση: Η τελευταία φράση μιας λειτουργικής ευχής που λέγεται σε εμμελή απαγγελία. Το κυρίως μέρος της ευχής λέγεται χύμα, είτε μυστικώς, είτε χαμηλόφωνα, είτε εκφώνως (δυνατά).
Εξαποστειλάρια: Σε ρυθμό περιγραφικό και σύντομο ψάλλεται η διήγηση του εωθινού Ευαγγελίου. Είναι 11, αντίστοιχα προς τα Ευαγγέλια. Πήραν το όνομα τους από τη φράση του Ψαλμού «ο εξαποστέλλων τό φως καί πορεύεται». Φράση σχετική με τον όρθρο.
Εορτολόγιο: Ο ετήσιος κύκλος των χριστιανικών εορτών που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου. Περιλαμβάνει τις κινητές και ακίνητες εορτές.
Ευλογητάρια: Ψάλλονται πάντα σε ήχο Πλάγιο του Α΄. Εκφράζουν την κατάπληξη των Αγγέλων, των Μυροφόρων και των Αποστόλων για το Θαύμα της Αναστάσεως και καταλήγουν σε υμνολογία της Αγίας Τριάδος και το ενθουσιώδες «αλληλούια».
Εωθινό Ευαγγέλιο: αναγιγνώσκεται μέσα στο ιερό Βήμα, όπου η Αγία Τράπεζα συμβολίζει τον Πανάγιο Τάφο και ο ιερέας τον άγγελο που αναγγέλλει το χαρμόσυνο γεγονός της Αναστάσεως «καθήμενος εν τοις δεξιοις». υπάρχουν 11 εωθινά Ευαγγέλια . Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου ο ιερέας το περιφέρει μέσα στο Ναό για να το ασπαστούν οι πιστοί, ενώ ψάλλεται κατανυκτικά ο 50ος ψαλμός της μετανοίας συνήθως στον ήχο της ημέρας, αφού προηγουμένως είχε απαγγελθεί το «Ανάστασιν χριστού θεασάμενοι», η Διακήρυξη αυτή του Μυστηρίου της Θείας ενανθρωπήσεως και του Πάθους καθώς και του μεγάλου Θαύματος της Αναστάσεως πού αποτελεί τον Θεμέλιο Λίθο της Πίστεώς μας.
Θ
Θεομητορική εορτή: Οι εορτές που είναι αφιερωμένες στο πρόσωπο της Θεομήτορος, της Παναγίας: Γενέσιο, Εισόδια, Ευαγγελισμός, Υπαπαντή, Σύλληψη Αγίας Άννης, Κοίμηση.
Θεοτοκάριο: Λειτουργικό βιβλίο που περιέχει 56 ασματικούς κανόνες στους οκτώ ήχους, αφιερωμένους στή Θεοτόκο. Ψάλλονται συνήθως στα Μοναστήρια μετά τον Εσπερινό, κάθε ημέρα (εκτός Μ. Εβδομάδας, Διακαινησίμου και Δωδεκαημέρου).
Θεοτοκίο: Τροπάριο που εγκωμιάζει τη Θεοτόκο και κατακλείνει τις ομάδες των τροπαρίων ή τις ωδές των κανόνων με στίχο το «Και νυν και αεί...».
Κ
Κάθισμα: Του Ψαλτηρίου. -Τροπάριο που ψάλλεται μετά την ανάγνωση του Ψαλτηρίου. Κάθισμα υπάρχει και μετά την γ΄ Ωδή.
Τα Καθίσματα είναι σύντομα τροπάρια της Αναστάσεως στον ήχο της ημέρας. Τα Καθίσματα είναι ποικίλου περιεχομένου. Ονομάζονται καθίσματα επειδή οι πιστοί κάθονταν για να παρακολουθήσουν πιο άνετα τα βαθιά νοήματα πού περιέχουν. Αποτελούσαν ανάπαυλα σε αναγνώσεις μακρές από το Ψαλτήριο.
Κανόνας: α. Κανόνας της Αγίας Γραφής: Η συλλογή ή ο κατάλογος των βιβλίων της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης που αναγνωρίστηκαν από την Εκκλησία σαν θεόπνευστα, αυθεντικά και γνήσια. Επειδή αρχικά ήταν υπογραμμισμένα με κανόνα-χάρακα τα ιδιαίτερα χωρία στο Ευαγγέλιο που αναγιγνώσκονται ονομάστηκαν έτσι τα χωρία αυτά. Αργότερα συμπεριελήφθησαν και άλλα κείμενα:
β.Κανόνας είναι και ο εκκλησιαστικός ύμνος που αποτελείται από 8 ή 9 Ωδές.
γ.Κανόνας λέγεται και η ιδιωτική προσευχή που γίνεται με κομποσχοίνι επί πλέον της κανονικής, μετά την πρωϊνή (Προοιμιακή και Μεσονυκτικό) η βραδυνή (Απόδειπνο). Περιλαμβάνει την επανάληψη της ευχής «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με τον αμαρτωλό» και μετάνοιες, τις οποίες θέτει και ρυθμίζει ο Πνευματικός.
Καταβασίες: τα πρώτα τροπάρια (ειρμοί) του Ακαθίστου Ύμνου που συνήθως ψάλλονται μεγαλοπρεπώς «ανοίξω τό στόμα μου..». αν είναι περίοδος Χριστουγέννων ή Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Τιμίου Σταυρού ή Αναστάσεως ή Υπαπαντής ψάλλονται ειδικές Καταβασίες. Λέγονται καταβασίες διότι συνηθιζόταν οι ψάλτες να κατεβαίνουν από τα στασίδια και να ψάλουν στο μέσον του Ναού ατενίζοντας την ωραία Πύλη.
Κοντάκιο: από το κοντάκι, το ξύλινο στέλεχος γύρω από το οποίο τυλίγονταν τα κείμενα των εκτενών ύμνων. Απαρτίζονται από το προοίμιο, τους οίκους, τις στροφές δηλαδή συνήθως 24, αρχίζουν δε με την ακροστιχίδα: άκρο στίχου το αρχικό γράμμα μεγάλου μεγέθους για να ξεχωρίζει ευκολότερα.
Κοινωνικό: Ο ύμνος που ψάλλεται όταν κοινωνούν οι πιστοί.
Κυριακοδρόμιο: Η ετήσια σειρά των Αναγνωσμάτων της Κυριακής (Εωθινών Ευαγγελίων, Αποστόλων και Ευαγγελίων). Κυριακοδρόμιον λέγεται και το βιβλίο που περιέχει κηρύγματα στα ανωτέρω αναγνώσματα.
Λ
Λειτουργία: Σημαίνει ετυμολογικά έργο του λαού [λειτός]. Όλο το σώμα της Εκκλησίας κλήρος και λαός τελούν το Μυστήριο του καθαγιασμού του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα Χριστού.
Μ
Μεγαλυνάρια: Αρχίζουν συνήθως με τη λέξη «μεγάλυνον». Με αυτά προτρέπονται οι πιστοί να ανυμνήσουν τον Κύριο ή την Παναγία από καρδίας ή να εγκωμιάσουν τον Άγιο.
Μετάφραση των Ο' (εβδομήκοντα): Η μεταγλώττιση της Παλαιάς Διαθήκης από τα Εβραϊκά στα Ελληνικά [Ελληνιστικής εποχής]. Έγινε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου επί Πτολεμαίου Β΄ τον Β΄ π.Χ. αίώνα.
Ο
Οίκος: Τροπάριο ενός Κοντακίου, εκτός από το προοίμιο. Συνήθως είναι 24 Οίκοι (Ακάθιστος Ύμνος).
Π
Παννυχίδα: Ακολουθία που διαρκεί ολόκληρη τη νύκτα την παραμονή μεγάλης εορτής, σε περιπτώσεις θεομηνίας μεγάλων απειλουμένων κινδύνων-συμφορών κ.λπ. η ολονυκτία, η αγρυπνία.
Προσόμοια: είναι τροπάρια αρχαιότατα που χρησιμοποιούνται ως υποδείγματα για τη διδαχή των ήχων, πρόκειται για μικρού μεγέθους ύμνους κατάλληλους από κάθε άποψη ως παραδείγματα ύφους, τρόπου, ήχου προς μίμηση-προς+όμοια- των αριστουργηματικών αυτών αρχαίων προτύπων. Σε αντιδιαστολή με τα Αυτόμελα που έχουν δικό τους μέλος και συνεχίζει πιο ελεύθερα την εξέλιξη.
Σ
Στιχηρά: Είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό (τα Εσπέρια) και στον Όρθρο (οι «Αίνοι»), στα οποία προτάσσονται στίχοι από τους ψαλμούς στη σειρά (ενώ των Αποστίχων κατ’εκλογήν). Τα Στιχηρά τροπάρια διακρίνονται σε Αναστάσιμα, Ανατολικά, Δεσποτικά, Σταυρώσιμα, Αποστολικά, Κατανυκτικά και Στιχηρά Αγίων, που υμνούν τους Αγίους. Υπάρχουν και Αυτόμελα και Προσόμοια.
Τ
Τριαδικός Κανών: Ο Κανόνας που έχει ως υμνολογικό θέμα την Αγία Τριάδα. Διαβάζεται την Κυριακή στην ακολουθία τού Μεσονυκτικού.
Τροπάριο: Μικρό λειτουργικό άσμα ύμνος που διαβάζεται ή ψάλλεται σ’ όλες τις εκκλησιαστικές ακολουθίες. Διακρίνονται,
(α) κατά το περιεχόμενο σε: αναστάσιμα, νεκρώσιμα, μαρτυρικά, θεοτοκία, σταυροθεοτοκία κ.λπ.,
(β) κατά το χρόνο ή το μέλος, με το οποίο εκτελούνται, σε: εωθινά, εσπέρια, προσόμοια κ.λπ.,
(γ) κατά τους προτασσόμενους στίχους σε: στιχηρά ή απόστιχα και
(δ) κατά τον τρόπο χρήσεως σε: Απολυτίκια, Κοντάκια, Μεγαλυνάρια.
Χορός: Όπως στην αρχαία τραγωδία, [που ήταν ιερή-ψυχαγωγία προερχόμενη από την εξέλιξη ιεροτελεστίας] υπήρχε Χορός, που συμμετείχε εμμελώς στην πλοκή του έργου έτσι και στην λατρεία της Χριστιανικής Εκκλησίας υπάρχει Χορός ως εξέλιξη της ιερής παράδοσης αυτής σε Χριστιανική ιερουργία. Αυτό προέκυψε από τον Απόστολο Ιάκωβο και τους πρώτους χριστιανούς που είχαν όλοι ελληνική παιδεία [ή ήταν Έλληνες] την οποία χρησιμοποίησαν στην θεμελίωση της εκκλησίας του Χριστού.
Η αρχαιότερη λειτουργία είναι αυτή του Αποστόλου Ιακώβου και περιλαμβάνει τον λαό ως Χορό. Στην Θεία Λειτουργία των πρώτων πέντε αιώνων υπήρχαν λοιπόν τα Αντίφωνα: σύντομα τροπάρια που ο λαός αν και αγράμματος μπορούσε να απομνημονεύσει και να τα ψάλλει ως δεξιός και αριστερός χορός.
Αργότερα όμως που τα τροπάρια έγιναν ανεπτυγμένα κοντάκια τόσο σε έκταση όσο και το κυριότερο μουσικώς -ιδιαιτέρως περίτεχνα- αυτό ήταν αδύνατο. Επειδή απαιτούνταν να αναγνωστεί και να ψαλλεί εντέχνως το ιερό κείμενο ορίστηκε δεξιός και αριστερός χορός κατάλληλος. Που να απαρτίζεται από αντιπρόσωπους του λαού: πρόσωπα εγγράμματα και με γνώση μουσικής.
Στην ιερή αυτή παράδοση τη δομή της αρχαίας τραγωδίας και της χρήσης του χορού στήριξαν τη Θεία Λειτουργία τους και οι Άγιοι Μέγας Βασίλειος και Ιωάννης Χρυσόστομος. Υπάρχει ακόμη σήμερα η συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία, όπου αυτό βεβαίως είναι δυνατό, επίσης έχουν κρατηθεί τα Αντίφωνα
πχ: Σώσον ημάς Υιέ θεού...
Κεφάλαιο η' στην πράξη
Πως μπορούμε στην πράξη να αξιοποιήσουμε αυτό το βοήθημα
Το πρώτιστο και βασικότερο είναι, πως μπορούμε με την ανάγνωση του να αποκτήσουμε μια ιδέα της βασικής δομής του τυπικού της λειτουργικής ζωής.
Επιπλέον κρατώντας το συνοπτικότατο αυτό βοήθημα στο χέρι ως πιστοί στην εκκλησία, να κατατοπιστούμε λεπτομερώς παρακολουθώντας στην εκκλησία ζωντανά κάθε φορά την ακολουθία των μερών και αναγνωρίζοντας σε ποιο σημείο βρίσκεται κάθε στιγμή η τελετή, να κατανοήσουμε λεπτομερως τη σταθερή δομή Εσπερινού, Όρθρου και Θείας λειτουργίας και παράλληλα, να εντοπίσουμε τα εναλλασσόμενα μέλη τους.
Μπορεί έτσι να βοηθήσει τους πιστούς, που τους μπερδεύει :
-η ασταμάτητη εναλλαγή,
-η αρχαία γλώσσα
-οι συμβολισμοί με τα υψηλά νοήματα
Ενώ το πολυποίκιλο της λειτουργικής ζωής τους αποθαρρύνει, αφού:
-δεν γνωρίζουν από που να ξεκινήσουν και
πως να το χειριστούν
Με τούτο το ελάχιστο βοήθημα μπορεί κανείς, να διακρίνει τα σταθερά από τα οποία μπορεί να ξεκινήσει, διακρίνει δηλαδή την άκρη του πολύτιμου μίτου για να κατανοήσει τη βασική σειρά των λειτουργιών, των υψηλών νοημάτων συμβολισμών και της εν γένει αξίας τους σε κάθε επίπεδο.
Μπορεί επίσης, να διαβάσει δυο λόγια εξήγησης για το νόημα τους τα λειτουργικά και βοηθητικά βιβλία, το ρόλο τους και τις ονομασίες των μερών με εξήγηση τους μέσω του παραρτήματος ορολογίας.
Επιπλέον θα μπορέσει, να κλείσει κενά γνώσης σε όσους χρησιμοποιούν τους ειδικούς όρους χωρίς να γνωρίζουν το ακριβές περιεχόμενο τους.
Η ανάγνωση και μόνο του παραρτήματος της ορολογίας θα δώσει πληροφορίες σε ψάλτες, αναγνώστες και πιστούς που βοηθάει στην ακρίβεια στο λόγο και την επικοινωνία τους. Αφού "ονομάτων επίσκεψις αρχή επιστήμης"
δηλαδή: το ξεκαθάρισμα των ονομάτων είναι η αρχή της επιστήμης.
Χρειάζεται με βεβαιότητα η περαιτέρω ενημέρωση των πιστών και σε αυτή βοηθάει η μετάφραση των βασικών κειμένων, αλλά και των εναλλασσόμενων ύμνων σε νέα ελληνικά για τους Έλληνες και σε άλλες γλώσσες για τους ξένους, ώστε να λυθούν οι απορίες στους ορθοδόξους χριστιανούς -και όχι μόνο- κάθε εθνικότητας, για το ακριβές περιεχόμενο των κειμένων. Ώστε μπορεί το αρχαίο κείμενο από ατελώς γνωστό -ή ακόμη και άγνωστο για τους μη Έλληνες- να γίνει γνωστό και κατανοητό.
Μπορεί με την κατανόηση να διαβαστεί άψογα το αρχικό κείμενο από όλους τους αναγνώστες που έχουν αυτό το πρόβλημα κατανόησης του αρχαίου κειμένου που αναγιγνώσκουν, αυτή τη φορά όμως με τις σωστές συναισθηματικές αποχρώσεις που προσφέρει η πλήρης κατανόηση του περιεχομένου.
Η συνοπτικότατη ύλη του βοηθήματος αυτού δεν επιτρέπει να είναι μέρος της παρούσας εργασίας οι μεταφράσεις των κειμένων, υπάρχουν ωστόσο και πρέπει να μπορεί ο πιστός να ανατρέξει σε αυτές. Αλλά και όσες δεν υπάρχουν πρέπει να συμπληρωθούν. Η διευκόλυνση των πιστών είναι επιτέλους θέμα που χρονίζει και πρέπει να επιλυθεί άμεσα σε κάθε ναό.
Σε αυτή τη διευκόλυνση μεγάλη βοήθεια προσφέρουν βοηθητικά βιβλία όπως το Εγκόλπιον Ψάλτου και Αναγνώστου όπου περιέχονται τα είδη των Εσπερινών, Όρθρων και Θείας λειτουργίας και η χρήση του είναι το επόμενο βήμα.
Μπορεί να κάνει ο πιστός που δεν είναι ακόμη αναγνώστης ή ψάλτης με βάση το έργο αυτό εξάσκηση με μια λεπτομερέστερη κατατόπιση πριν ανεβεί στο αναλόγιο ώστε να εξοικειωθεί με τη σειρά που εξελίσσονται ακολουθίες και λειτουργίες.
Βασιζόμενοι σε αυτή την αίσθηση της οικειότητας με τα κείμενα, θα μπορούσαμε, να την εκμεταλλευτούμε παίρνοντας την πρωτοβουλία για συμμετοχή και προσφορά βοήθειας στην εκκλησία, συζητώντας με τον ιερέα μας: το πως μπορούμε να γίνουμε αναγνώστες και να βοηθήσουμε στο Αναλόγιο.
Είναι ίσως το πρώτο βήμα για να γίνουμε και ψάλτες, ακόμη κι αν νομίζουμε πως δεν έχουμε ιδιαίτερα φωνητικά εφόδια.
Οι ψάλτες δεν είναι τραγουδιστές για να μας εντυπωσιάζουν με το ταλέντο τους, είναι κατώτεροι κληρικοί, που ο ρόλος τους είναι να παρουσιάζουν, με καθαρότητα και διαύγεια εκφοράς λόγου το σωστό πνεύμα των κειμένων και να το υποστηρίξουν με συγκεκριμένο θελκτικό ύφος: τον ανάλογο ρυθμικό και μελωδικό τρόπο ή 'Ηχο. Είναι κάτι, που μπορεί, να μάθει σχεδόν ο καθένας -μόνο όσοι δεν έχουν καμιά αίσθηση ρυθμού κι μελωδίας είναι ακατάλληλοι- με λίγη προσπάθεια, ειδικά δε για τον αναγνώστη που γνωρίζει τα κείμενα και τα εργαλεία του έργου του ψάλτη, είναι ακόμη πιο εύκολο. Εξάλλου η εκκλησία μας εκτιμά την προσφορά από το περίσσευμα καρδιάς περισσότερο από το περίσσευμα ταλέντου, που εννοείται βοηθάει αλλά δεν προαπαιτείται.
Οι αναγνώστες που θα μάθουν την τεχνική και θα εξασκηθούν στους ήχους μέσω των μαθημάτων του ιερέα αρχικά και στη συνέχεια της σχολής καθ' ημάς ή βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, εξελίσσονται έχοντας την σωστή εκπαίδευση και νοοτροπία, έτσι αποδίδουν άριστα στο έργο τους και στην προσφορά τους.
Οι υπάρχοντες ψάλτες επίσης αποδίδουν καλύτερα ομαδικά και επιπλέον ξεκουράζονται κάπως αφήνοντας μέρος από τον φόρτο εργασίας στον νέο ψάλτη. Μέρος τέτοιο που μπορεί να φέρει σε πέρας ο νέος ψάλτης αποκτώντας εμπειρία και εξοικείωση μα και προσφέρει μερική ξεκούραση στον παλαιότερο ψάλτη.
Όλα αυτά ως μέρος του βοηθήματος, που φέρει ο πιστός μαζί του.
Επιβάλλεται όμως και η ανάγνωση του αρχαίου κειμένου από τον πιστό παράλληλα με τους αναγνώστες και ψάλτες επομένως πλησίασμα στο ψαλτήρι αρχικά, και στη συνέχεια ανέβασμα σε αυτό με την άδεια και υπόδειξη του ιερέα πάντοτε.Με καθοδήγηση για τον κατάλληλο χρόνο και το κατάλληλο χωρίο για την εξάσκηση ως υποψήφιοι αναγνώστες.
Θα βοηθήσει πολύ την εκκλησία μας στην στελέχωση και στον καταμερισμό του λειτουργικού έργου της :
-Η εξέλιξη των πιστών σε νέους αναγνώστες.
-Τα μαθήματα κατάρτισης αναγνωστών και ψαλτών από τον ιερέα σε νέους αναγνώστες.
-Η προώθηση των φιλομαθών αναγνωστών σε Σχολή καθ' ημάς ή βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής.
Όλα αυτά φαινομενικά έπονται της πνευματικής μόρφωσης και καθοδήγησης που προαπαιτείται και προηγείται στη αγωνία των ιερέων κάθε βαθμίδος να επιτελέσουν το θεάρεστο έργο τους.
Τα χαμηλά είναι εξίσου σημαντικά στην αντίληψη μου επειδή είναι μου φαίνονται σαν τη πρώτη σειρά σκαλοπατιών σε μια πνευματική ανέλιξη και ωστόσο η έλλειψη τους στερεί ή απλά δυσχεραίνει την άνοδο σε εμάς τους πολλούς με τα μικρά πνευματικά πόδια.
Κεφάλαιο ζ' το Τυπικό για την Θεία Λειτουργία
Για τη Θεία λειτουργία υπάρχουν τέσσερα βασικά κείμενα:
1.Η Θεία Λειτουργία του Ιωάννη Χρυσοστόμου που τελείται όλο τον χρόνο εκτός από τις ειδικές περιπτώσεις όπου τελείται το δεύτερο, τρίτο και τέταρτο.
2.Η Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου που τελείται τις Κυριακές της μεγάλης Τεσσαρακοστής, εκτός αυτής των Βαΐων, Μεγάλης Πέμπτης και Μεγάλου Σαββάτου
3.Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων
4.Η Θεία Λειτουργία του Αγίου Ιακώβου
Η Θεία λειτουργία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου και του Αγίου Βασιλείου διαφέρει μόνο στο μεγαλυνάριο της Θεοτόκου αποτελεί δε το βασικό κείμενο
που αποτελείται από τα εξής μέρη:
Α. ΜΕΡΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
1.ΔΟΞΟΛΟΓΙΑ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ
-Έναρξη
[Ευλόγησον Δέσποτα ] ο διάκονος
[Ευλογημένη η βασιλεία του Πατρός....] ο ιερέας
[κύριε ελέησον ]ο λαός
2.ΜΕΓΑΛΗ ΣΥΝΑΠΤΗ -ΤΑ ΕΙΡΗΝΙΚΑ-
[Εν Ειρήνη του κυρίου δεηθώμεν...] ο διάκονος
[Υπέρ....υπέρ....]δεήσεις
3.ΤΟ Α' ΑΝΤΙΦΩΝΟ ο ψαλμός 102 σε ήχο πλ.δ'
ή στιχολογία σε ήχο β'
στίχοι α,β,γ,δ ψαλμού 102 με εφύμνιο
-στίχος α'
[ευλόγει η ψυχή μου τον Κύριον.... ]ήχος πλ.δ ή ήχος β'
-εφύμνιο
[ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου...]
στιχοι α,β,γ,δ ψαλμου 91 με εφύμνιο
-στίχος α'
[αγαθόν το εξομολογείσθαι...ψαλμός91]ήχος β'
-εφύμνιο
[ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου...]
4. Η Α' ΜΙΚΡΑ ΣΥΝΑΠΤΗ
-Έτι και έτι
ο ιερέας: [έτι και έτι, εν ειρήνη του κυρίου δεηθώμεν..]
[....ότι σον το κράτος... αμήν]
-Δόξα
[Δόξα τω Πατρί και τω Υιώ και τω Αγίω πνεύματι]΄΄ηχος β'
5.ΤΟ Β' ΑΝΤΙΦΩΝΟ ψαλμός 145 [ή 92 ]
ή στιχολογία στον β' ήχο
στιχοι α,β,γ,δ ψαλμού 145 ήχος β'
με εφύμνιο [σώσον ημάς...]
-στίχος α'
[αίνει η ψυχή μου τον Κύριον...]ψαλμός 145
-εφύμνιο
[Σώσον ημάς Υιέ Θεού, ο εν αγίοις θαυμαστός...] ή
[Σώσον ημάς Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών....] την Ανάσταση
6. Η Β' ΜΙΚΡΑ ΣΥΝΑΠΤΗ
-Έτι και έτι
[Έτι και έτι εν ειρήνη του κυρίου δεηθώμεν...]
-ότι αγαθός
[Ότι αγαθός και φιλάνθρωπος Θεός υπάρχεις...]στον τρέχοντα ήχο
7.ΤΟ Γ' ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΟΙ ΜΑΚΑΡΙΣΜΟΙ [Προστέθηκε τελευταία]
-τροπάρια μακαρισμών
σε απλή Κυριακή οκτώ αναστάσιμα τροπάρια του τρέχοντα ήχου
ενώ σε εορτή τέσσερα αναστάσιμα τροπάρια του τρέχοντα ήχου και τέσσερα από την ωδή του κανόνα του αγίου
-ψαλμός 117 σε τρέχοντα ήχο
-αναστάσιμο απολυτίκιο σε τρέχοντα ήχο μετά τον κάθε στίχο ψαλμού
-ψαλμός94 σε ήχο β΄
8.ΜΙΚΡΑ ΕΙΣΟΔΟΣ
Είσοδος με το Ευαγγέλιο [σοφία ορθοί...]
-εισοδικόν
[Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν...]
-Τα Τροπάρια μετά την είσοδο
[απολυτίκιο αναστάσιμο του ήχου ,το του αγίου της ημέρας, το του αγίου του ναού και τέλος κοντάκιο περιόδου ]του τρέχοντος ήχου
9.Ο ΤΡΙΣΑΓΙΟΣ ΥΜΝΟΣ
['Αγιος ο Θεός Άγιος ισχυρός...]
10.ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑΤΑ
ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ
[προκείμενον του Αποστόλου...]
ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ
[Σοφία ορθοί ακούσωμεν...]
11.ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΤΕΝΗΣ
[Είπωμεν πάντες εξ όλης της ψυχής....]
12.ΔΕΗΣΕΙΣ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΚΑΤΗΧΟΥΜΕΝΩΝ
[Ευξασθε οι κατηχούμενοι τω Κυρίω...]
Β ΜΕΡΟΣ: Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΝ Η' ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΙΜΑΚΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ
1.ΟΙ ΔΕΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΝ
[Όσοι πιστοί, έτι και έτι εν ειρήνη....]
2.Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΙΣΟΔΟΣ-ΧΕΡΟΥΒΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ
[οι τα χερουβιμ μυστικώς εικονίζοντες...] χερουβικός ύμνος
ή την Μ. Πέμπτη [του δείπνου σου του μυστικού...]
ή το Μ.Σάββατο [Σιγησάτω πάσα σάρξ βροτεία και στήτω μετα φόβου...]
3.ΠΛΗΡΩΤΙΚΑ
[πληρώσωμεν την δέησιν ...]
-Ασπασμός
[ειρήνη πάσι...]
4.ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ
-Ομολογία
[πιστεύω εις ένα θεό..]
5.Η ΑΓΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ-ΚΑΘΑΓΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΤΙΜΙΩΝ ΔΩΡΩΝ
[στώμεν καλώς...]
1 Μεγαλυνάριο Θεοτόκου Αγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου
[Άξιον εστιν ως αληθώς....]
1' Μεγαλυνάριο Θεοτόκου Αγίου Βασιλείου
[Επί σοι χαίρει, Κεχαριτωμένη...]
-Η Κυριακή Προσευχή
[Πάτερ ημών...]
6. Η ΘΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ-ΜΕΤΑΛΗΨΗ-
[ειρήνη πάσι... μετά φόβου Θεού πίστεως...]
το κοινωνικόν [αινείτε τον κύριον εκ των ουρανών..]
[του δείπνου σου του μυστικού...] απαγγελία εμμελώς
με την ολοκλήρωση της μετάδοσης θείας κοινωνίας
[Σώσον ο θεός τον λαόν σου...]
[είδομεν το φώς το αληθινόν...]ήχος β'
7. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑ
[ορθοί μεταλαβόντες...]
[το όνομα του Κυρίου είη ευλογημένον...]
8. ΑΠΟΛΥΣΗ
[του κυρίου δεηθώμεν...
[Τον ευλογούντα και αγιάζοντα ημάς, Κύριε φύλαττε εις πολλά έτη...]
[....δι'ευχών των αγίων πατέρων ημών Κύριε Ιησού Χριστέ ο Θεός, ελέησον και σώσον ημάς. Αμήν]
Στο βοηθητικό βιβλίο ''Εγκόλπιον Ψάλτου και Αναγνώστου'' περιέχονται τα κείμενα για τα είδη Θείας Λειτουργίας και η χρήση του είναι το επόμενο βήμα, όπως και για τον Εσπερινό και τον Όρθρο. Ωστόσο όπως αναφέραμε για τον Εσπερινό και τον Όρθρο ο πιστός που δεν είναι ακόμη αναγνώστης με βάση το έργο αυτό μπορεί να κάνει μια εξάσκηση πριν το αναλόγιο ώστε να εξοικειωθεί στην ανάγνωση του με τη σειρά που εξελίσσονται οι ακολουθίες και οι λειτουργίες.
Κεφάλαιο ς' το Τυπικό για τον Όρθρο
Ο Όρθρος είναι επίσης ακολουθία στοιχείων και με την εναλλαγή κάποιων από αυτά για συγκεκριμένους λόγους δίνει τις διάφορες εκδοχές του.
Ο Όρθρος έχει τις εξής εκδοχές:
α' Όρθρος των Κυριακών
β' Όρθρος των εορτών
γ' Όρθρος των καθημερινών
δ' Όρθρος του Σαββάτου
ε' Όρθρος καθημερινών της μεγάλης Τεσσαρακοστής
ς' Όρθρος της Ανάστασης και της διακαινησίμου εβδομάδας
ζ Όρθρος με τάξη αρχιερατικής χοροστασίας
Ο Βασικός Όρθρος είναι της Κυριακής
και αποτελείται από τα εξής μέρη:
-Έναρξη
Ο ιερέας: [Ευλογητός ο Θεός ημών...]
Βασιλική ακολουθία
Στις μονές καθ΄όλο το έτος, στις ενορίες μόνο την Μεγάλη Εβδομάδα
[Δεύτε προσκυνήσωμεν.... ],[ψαλμοί 19,20,]
-Εξάψαλμος
[δόξα εν υψίστοις....ψαλμοί 3,37,62,87,102,142, η ελπίς ημών κύριε δόξα σοι]
λέγεται με τρόπο ειδοποίησης του ιερέα το τελευταίο χωρίο:
[... αλληλούια, αλληλούια, αλληλούια, Δόξα σοι ο Θεός,-τρις- Η ελπίς ημών Κύριε δόξα σοι]
-Τα ειρηνικά
ο ιερέας:[ Εν ειρήνη του Κυρίου δεηθώμεν ]
ο ψάλτης,αναγνώστης[ κύριε ελέησον]σε κάθε δέηση
-Το ''Θεός Κύριος''
[Θεός κύριος και επέφανεν ημίν... -στον τρέχοντα ήχο* ]
-Απολυτίκια
-[Δόξα Πατρί και Υιώ...]
Αναστάσιμο Απολυτίκιο,
Αγίου ημέρας ή επανάληψη του Αναστάσιμου,
[Και νυν και αεί...-]
Θεοτοκίο
[Αναστάσιμα απολυτίκια και θεοτοκίο στον τρέχοντα ήχο]
-Ψαλτήριο-καθίσματα
[ψαλμοί 2,3,17]
-Ευλογητάρια
[Αναστάσιμα ευλογητάρια στον τρέχοντά ήχο]
-Υπακοή ,αναβαθμοί, αντίφωνα, προκείμενο στον τρέχοντα ήχο
- πχ α ήχου
-υπακοή [η του ληστού μετάνοια...]
-αναβαθμοί αντίφωνα: α', β', γ'
α.[Εν τω θλίβεσθαι με...] δόξα...και νύν[Αγίω πνεύματι...]
β.[Εις τα όρη... ] δόξα....και νυν[Αγίω πνεύματι...]
γ.[Επί τοι ειρηκόσι μοι...]δόξα...και νυν[Αγίω πνεύματι...]
-προκείμενον [νυν αναστήσομαι...]
Στους άλλους ήχους αντιστοιχούν άλλα χωρία υπακοής αναβαθμών αντιφώνων και προκείμενου.
-Αναστάσιμοι κανόνες ή Καταβασίες στον τρέχοντα ήχο
-Εωθινόν Ευαγγέλιον
ο ιερέας: [του κυρίου δεηθώμεν...]
ο ψάλτης[πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον...]
ο αρχιερέας ή ιερέας [ειρήνη πάσι...]
ο ιερέας διαβάζει από το Ευαγγέλιο το τρέχον χωρίο
ο ψάλτης [Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι...]
-ο Ν-50-ψαλμός
[Ελέησον με , ο Θεός κατά το μέγα έλεός σου...]
δόξα
[ταις των Αποστόλων πρεσβείαις...]
και νυν
[ταις της Θεοτόκου πρεσβείαις....]
-Οι Κανόνες του τρέχοντος ήχου
ο αναστάσιμος κανόνας
ο κανόνας του αγίου της ημέρας
μεσώδια καθίσματα
καταβασίες
οι ειρμοί χωρίς στίχους τα δε τροπάρια με στίχους για αναστάσιμα, αγίων, θεοτοκία
-Ωδή της Θεοτόκου
[την Θεοτόκον και μητέρα του φωτός...]
-Τα εξαποστειλάρια και θεοτοκία αναστάσιμα
[άγιος κύριος...ότι άγιος εστίν]σε ήχο β'
[αναστάσιμο εξαποστειλάριον
το θεοτοκίον του και
τυχόν εξαποστειλάριον του Μηναίου] στον τρέχοντα ήχο
-Οι Αίνοι
[πάσα πνοή...ψαλμός148,149,150]στον τρέχοντα ήχο
-Στίχοι εορτής
-Στιχηρά αναστάσιμα των αίνων τρέχοντα ήχου]
[αναστάσιμα στιχηρά τέσσερα και τέσσερα του αγίου ]
-Η Μεγάλη Δοξολογία ή Εωθινά Δοξαστικά
[Δόξα σοι τω δείξαντι το φώς...]στον τρέχοντα ήχο
-Αναστάσιμο τροπάριο στον τρέχοντα ήχο
-Συμπλήρωμα τροπάριου αναλόγως ήχου τροπαρίου
[σήμερον σωτηρία των κόσμω γέγονεν...σε ηχο δ']για ήχους α',β',γ',δ'
[Αναστάς εκ του μνήματος...σε ήχο β']για πλ.α', πλ.β', βαρύ και πλ.δ'
ενόσω ψέλνεται η δοξολογία λέγονται χαμηλοφώνως τα εξής:
- εκτενής, πληρωτικά, ευχή κεφαλοκλισίας -Ιερέως-
- απόλυση όρθρου
Μετά το αναστάσιμο τροπάριο και το συμπλήρωμα του μπαίνουμε στην Θεία λειτουργία.
Στο βοηθητικό βιβλίο Εγκόλπιον Ψάλτου και Αναγνώστου περιέχονται τα είδη ,Όρθρων και η χρήση του είναι το επόμενο βήμα όπως και για τον Εσπερινό. Ο πιστός που δεν είναι ακόμη αναγνώστης με βάση το έργο αυτό εξάσκηση πριν το αναλόγιο ώστε να εξοικειωθεί με τη σειρά που εξελίσσονται οι ακολουθίες και οι λειτουργίες.
Κεφάλαιο ε' το Τυπικό για τον Εσπερινό
Ο Εσπερινός είναι ακολουθία, είναι δηλαδή μια συνέχεια ιερών αναγνωσμάτων και ψαλμών που ακολουθεί το ένα το άλλο με συγκεκριμένη σειρά.
Το περιεχόμενο της ακολουθίας όμως αλλάζει κάθε μέρα.
Αλλάζει ωστόσο μερικώς, αλλάζει δηλαδή σε κάποια σημεία όχι ολόκληρο.
Στα σημεία που αλλάζει αντικαθίστανται κάποια αναγνώσματα και ψαλμοί από τα εξειδικευμένα μέλη της ημέρας, αυτά δηλαδή που εξυπηρετούν το πνεύμα της εορτής της ημέρας, την οποία καθορίζει το Τυπικό και περιγράφεται στο Ημερολόγιο .
Θα μπορούσαμε να πούμε πως τα εναλλασσόμενα αναγνώσματα και οι ψαλμοί της ημέρας μοιάζουν με τα άμφια του ιερέα που προσαρμόζουν την μορφή του το ύφος του αναλόγως την περίσταση και το πρόγραμμα της ημέρας.
Ο κορμός του κειμένου μένει σχετικά αναλλοίωτος όπως ο ιερέας στην παρομοίωση μας που μένει ο ίδιος.
Υπάρχουν επομένως ακόμη δύο σταθερές από τις οποίες μπορούμε να ξεκινήσουμε την εξήγηση του τυπικού του Εσπερινού:
α'. Ο βασικός κορμός του κειμένου
β. Η αναλυτική σειρά που διαβάζεται ή ψέλνεται κάθε τμήμα κειμένου που τον απαρτίζει.
Με βάση αυτά τα δύο σταθερά και το Ημερολόγιο Τυπικού μπορούμε, να διακρίνουμε
α. Σε ποιο μέρος του κορμού -και της ακολουθίας των μερών του,-
β. ποια κείμενα και ψαλμοί αλλάζουν, για να διαβαστούν κάποια άλλα εξειδικευμένα κείμενα και ψαλμοί με το περιεχόμενο και τον μελωδικό τρόπο -καλούμενο Ήχο- της ημέρας όπως καθορίζει το Τυπικό και περιγράφει το Ημερολόγιο.
Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να παρακολουθούμε την ακολουθία όπως κι αν διαμορφωθεί κάθε ημέρα.
Η προσαρμογή ισχύει για κάθε Εσπερινό, και οι διαφοροποιήσεις που διαχέονται σε μεγάλες χρονικές περιόδους του προγράμματος, μας δίνουν τα είδη Εσπερινών:
α' Εσπερινός του Σαββάτου και των εορτών
β' Εσπερινός των καθημερινών
γ' Εσπερινός των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
δ' Εσπερινός των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
ε' Εσπερινός της Ανάστασης και της Διακαινησίμου εβδομάδος
ς' Εσπερινός με τάξη αρχιερατικής χοροστασίας
Ο βασικός Εσπερινός είναι του Σαββάτου και των εορτών
που αποτελείται από τα εξής μέρη:
-Έναρξη-προοιμιακός ψαλμός
[ Ευλογητός ο θεός ημών...]
-Τα ειρηνικά
[Εν ειρήνη του κυρίου δεηθώμεν...]
-Η στιχολογία του Ψαλτηρίου
[Μακάριος ανήρ...ψαλμοί 1,2,3,4,5,6,7,8,]
-Οι επιλύχνιοι ψαλμοί
[Κύριε εκέκραξα... ψαλμοί 140,141,129,116]
-Δόξα
[Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι...]
[το δοξαστικό του μηναίου αν υπάρχει...]
-Και νυν
[Και νύν και αει....]
[αν δεν υπάρχει δοξαστικό τότε το α' Θεοτοκίον του τρέχοντος ήχου
-Είσοδος ιερέα-
[ Σοφία ορθοί...
-Επιλύχνια ευχαριστία
[φως ιλαρόν αγίας δόξης..]
-Το προκείμενον [εσπέρας προκείμενον...] στον τρέχοντα ήχο
Εναλλαγή Προκείμενου αναλόγως ημέρας: Σαββάτο Κυριακή, Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή
-Τα αναγνώσματα
τρέχοντα : Παλαιάς Διαθήκης και Αποστολικά αναγνώσματα
[πχ Γενέσεως το ανάγνωσμα...]
-Οι δεήσεις
[Είπωμεν πάντες εξ όλης της ψυχής...]
-Η λιτή μετά της αρτοκλασίας
[αν υπάρχει αρτοκλασία ψέλνεται το ιδιόμελον της λιτής της εορτής]
-Τα απόστιχα
[αναστάσιμα απόστιχα και τα συνήθως ψαλλόμενα θεοτοκία τρέχοντος ήχου*, ]
-Νυν απολύεις
[ωδή Συμεών του θεοδόχου, Λουκβ'29-32]
-Τρισάγιον
[Άγιος ο Θεός, άγιος ισχυρός, άγιος αθάνατος ελέησον ημάς..]
-Απολυτίκια
[Αναστάσιμα απολυτίκια με τα θεοτοκία τους τρέχοντος ήχου*]
-Η απόλυση
[ του Κυρίου δεηθώμεν ...δι ευχών των αγίων.... Αμήν]
Οι υπόλοιπες εκδοχές διαφέρουν σε σημεία όπου προστίθενται και αφαιρούνται συγκεκριμένα μέρη για συγκεκριμένους λόγους, τα καθορίζει το Τυπικόν και τα αναφέρει το Ημερολόγιον όπως και το ποια είναι τα τρέχοντα αναγνώσματα, απόστιχα, απολυτίκια που αντιστοιχούν την συγκεκριμένη μέρα.
Με τον ίδιο τρόπο αναλύουμε τον Όρθρο και την Θεία Λειτουργία στα επόμενα κεφάλαια.
Στο βοηθητικό βιβλίο Εγκόλπιον Ψάλτου και Αναγνώστου περιέχονται τα κείμενα από τα είδη των Εσπερινών και η χρήση του εγκολπίου είναι το επόμενο βήμα για τη σπουδή του ψάλτη και αναγνώστη.
Μπορεί ο πιστός που δεν είναι ακόμη αναγνώστης ή ψάλτης με βάση το έργο αυτό να κάνει μια λεπτομερέστερη κατατόπιση και εξάσκηση πριν το αναλόγιο ώστε να εξοικειωθεί με τη σειρά που εξελίσσονται ακολουθίες και λειτουργίες.
Κεφάλαιο δ': Εσπερινός, Όρθρος, Θεία Λειτουργία
Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψει κανείς το τυπικό της λειτουργικής ζωής, όπως είναι δύσκολο, να περιγράψει κάτι το ζωντανό, κάτι που έχει φτιαχτεί για να είναι πάντα διαφορετικό, αυτό ακριβώς κάνει δυσχερές το έργο της εξήγησης και της περιγραφής του.
Ωστόσο, αν ανατρέξει κανείς στην επιστήμη της βιολογίας, θα δει πως υπάρχει τρόπος, να αναλύσει και να περιγράψει και ακόμα καλύτερα, να εξηγήσει περίπλοκες καταστάσεις, όπως τα ζωντανά όντα και τα φαινόμενα που τα αφορούν.
Με βάση αυτή τη σκέψη επικεντρωνόμαστε στα σημεία που θα μας περιγράψουν την δομή, που στηρίζει τα διάφορα υποσυστήματα του ζωντανού συστήματος που ονομάζουμε λειτουργική ζωής της Εκκλησίας μας.
Η λειτουργική ζωή της εκκλησίας παρόλο που εναλλάσσεται κάθε μέρα, περιέχει πάντα κάποια σταθερά δομικά στοιχεία μαζί με τα εναλλασσόμενα. Οι συνδυασμοί αυτοί εξυπηρετούν την ιδιαιτερότητα της εορτής που υπάρχει.
Καταρχήν έχουμε τρεις βασικούς πυλώνες στους οποίους εδράζεται η λειτουργική ζωή της εκκλησίας μας που γίνονται κάθε εβδομάδα πρόκειται για:
1.τον Εσπερινό
2.τον Όρθρο
3.την Θεία Λειτουργία
Ο Εσπερινός, ο Όρθρος και η Θεία Λειτουργία τελούνται σήμερα το Σαββάτο και την Κυριακή σταθερά και μεσοβδόμαδα σε εορτές. Ωστόσο σύμφωνα με το Τυπικό τελούνται καθημερινά. Αυτό συμβαίνει σε ιερές μονές αλλά και σε ενορίες όπου είναι εφικτό. Το τυπικό αλλάζει κατά την περίοδο της Μεγάλης και Αγίας Τεσσαρακοστής.
Υπάρχουν βεβαίως και πολλά άλλα μικρότερα ή εξειδικευμένα δομικά στοιχεία όπως:
-Η ακολουθία του Μεσονυκτικού που έπεται του Εσπερινού και προηγείται του Όρθρου, επίσης τελείται στις ιερές μονές αλλά και σε ενορίες.
-Η τέλεση των ιερών μυστηρίων, που σε κάποιες περιπτώσεις και σήμερα τελούνται κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας λόγου χάρη: Γάμοι.
-Πολλές εξειδικεύσεις των τακτικών και εκτάκτων τελετών, λόγου χάρη: η χοροστασία Μητροπολίτη, η χοροστασία Αρχιεπισκόπου, όπου επιπλέον ύμνοι συμπληρώνουν το περιεχόμενο του τακτικού και εκτάκτου τυπικού.
ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ
<< Το νόημα της Θείας Λειτουργίας
συνοπτικότατα όπως το περιγράφει ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας στο έργο του ''Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας
είναι ο αγιασμός των πιστών >>
συνεχίζει δε :
<<...Μας αγιάζουν δε με δύο τρόπους:
Ο ένας είναι ότι ωφελούμαστε από αυτές τις προσευχές, τις ψαλμωδίες και τις αναγνώσεις.
...Ο άλλος τρόπος με τον οποίο αγιαζόμαστε από αυτά όπως και από όσα γίνονται στην ιερουργία είναι το ότι, μέσα σε αυτά βλέπουμε την αναπαράσταση των έργων του Χριστού που έκανε για εμάς και των παθών του...>>
Η ακολουθία του Εσπερινού είναι ο απογευματινός αγιασμός των πιστών, που λειτουργεί ως προετοιμασία της Θείας Λειτουργίας, η οποία αποτελεί το κέντρο της λειτουργικής μυστηριακής ιερουργίας.
Ο Εσπερινός είναι ευκαιρία, να μαζευτούν οι πιστοί να προσευχηθούν μαζί. Να φέρουν τις εορταστικές προσφορές τους στον ναό-τα πρόσφορα και εσπερινά-. Είναι μια ακόμη ευκαιρία να εξομολογηθούν οι πιστοί στον πνευματικό ιερέα, ώστε την επομένη ημέρα στη Θεία λειτουργία να μπορούν να Κοινωνήσουν. Στον Εσπερινό θα επιλεχθεί -το πρόσφορο -ο άρτος που θα υψωθεί και θα καθαγιαστεί κατά την Θεία Λειτουργία για την Θεία Μετάληψη, αλλά και θα μοιραστεί ως Αντίδωρο κατά το τέλος της λειτουργίας. Τα δε υπόλοιπα πρόσφορα και εσπερινά-κόλλυβα επειδή μοιράζονταν σε φτωχούς εξασφαλίζοντας τους τροφή-. Αυτός ο ρόλος της εκκλησίας επιτελείται και σήμερα και μάλιστα πιο οργανωμένος και πιο εκτεταμένος. Ο Εσπερινός λοιπόν είναι προετοιμασία για την εορτή της Αγάπης την Θεία Λειτουργία.
Η ακολουθία του Όρθρου μας εισαγάγει εορταστικά στην κυρίως εορτή της Αγάπης τελείται συνήθως το πρωί αμέσως πριν την Θεία Λειτουργία και σε κάποιες περιπτώσεις το απόγευμα στις αγρυπνίες σε συνέχεια του Εσπερινού και κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)