Α
Αίνοι: Καλούνται οι ψαλμοί ρμη' (148), ρμθ' (149) και ρν' (150), όχι μόνο επειδή προτάσσεται στους περισσότερους στίχους τους η λέξη ‘αινείτε’, αλλά και γιατί οι τρεις αυτοί ψαλμοί είναι κατά το περιεχόμενο ένας αίνος και ένας ευχαριστήριος ύμνος στον Θεό. Στις Ιερές Μονές ψάλλονται, μόνοι ή με τροπάρια πανηγυρικά στο τέλος του Όρθρου. Τα τροπάρια αυτά σαν εφύμνιο των στίχων των αίνων καλούνται στιχηρά των αίνων ή απλά ''αίνοι''. Στους Ιερούς Ναούς των πόλεων, συνήθως οι ‘αίνοι’ μόνο ψάλλονται. Όταν τελείται Όρθρος καθημερινής και δεν υπάρχουν τροπάρια αiνων, αναγιγνώσκονται ή ψάλλονται οι αίνοι (οι τρεις ψαλμοί).
Ακροστιχίδα: Τα αρχικά γράμματα των Κοντακίων ή των Κανόνων, ή των Ιαμβικών στίχων, που σχηματίζουν την αλφάβητο ή το όνομα του Υμνογράφου ή κάποια άλλη πληροφορία μέσω λέξεως.
Αμήν: Επανεισαγόμενο δάνειο της ισραηλιτικής λέξης αμήν που διατηρεί την χρήση της προελληνικής πελασγικής [φοινικικής προ Σημίτων] λέξης που προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων Αμ [αμ έπος αμ έργον] και Ήν [παρατατικός του ειμί] και σημαίνει: ''Να ήταν'' και μεταφορικώς ''ας γίνονταν στα αλήθεια''.
Αλληλουάριο: Τριπλό αλληλούια, που ψάλλεται ως εφύμνιο βιβλικών ή ψαλμικών στίχων ή μετά το Αποστολικό Ανάγνωσμα. Όταν παρεμβάλλονται και ψάλλονται και οι δύο στίχοι που υπάρχουν (ή προβλέπονται, στους ‘Αποστόλους’ των καθημερινών) μετά τον ‘Απόστολον’ των Κυριακών ψάλλεται τρεις φορές (επί τρία).
Αναβαθμοί: Α. λέγονται οι δέκα πέντε ψαλμοί ριθ΄- ρλγ΄ (119-133) της Π. Διαθήκης που ψάλλονταν κατά τις αναβάσεις των Ιουδαίων στην Ιερουσαλήμ σε περιπτώσεις μεγάλων εορτών. Σήμερα στη θέση των ψαλμών ψάλλονται 75 τροπάρια των αναβαθμών της Οκτωήχου, τα οποία ο υμνωδός ερρανίσθη από τους 15 ψαλμούς και ψάλλονται στον Όρθρο κάθε Κυριακής (7 ήχοι x 9 τροπάρια + ο πλ. του δ χ 12 = 75 Αναβαθμοί). Οι Αναβαθμοί αυτοί ανά τρείς αποτελούν ένα αντίφωνο (7 ήχοι x 3 + ο πλ. τού δ' x 4 = 25 Αντίφωνα). Οι ωδές αυτές των Αντιφώνων ψαλλόμενες στις Εκκλησίες συμβολίζουν την ψυχική ανάταση των χριστιανών όχι στον επίγειο Ναό , αλλά στον αχειροποίητο Ναό του Θεού.
Ανάγνωσμα: Περικοπή από τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, από τις Επιστολές (ή Πράξεις) και το Ιερό Ευαγγέλιο που διαβάζεται στις Ακολουθίες της Εκκλησίας και στη Θεία Λειτουργία.
Αναγνώστης: Κατώτερος Κληρικός, καθιερωμένος στο λειτούργημα αυτό με χειροθεσία Επισκόπου. Είναι επιφορτισμένος με την ανάγνωση των διαφόρων αναγνωσμάτων (χύμα ή εμμελώς) της Λατρείας μας.
Αναστάσιμο: τροπάριο με περιεχόμενο αναστάσιμο
Αναστασιματάριο: Μουσικό εκκλησιαστικό βιβλίο που περιέχει αναστάσιμους ύμνους από την Οκτώηχο.
Αντίφωνα: Είναι τροπάρια που ψάλλονται από τους δύο χορούς στην Εκκλησία κατ’ ανταπόκριση. Δύο γνωστά αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας είναι «Ταις πρεσβείαις της Θεοτόκου, Σώτερ, σώσον ημάς» και «Σώσον ημάς, Υιέ Θεού, ο αναστάς εκ νεκρών, ψάλλοντάς Σοι Αλληλούϊα». Στα Αντίφωνα αυτά προηγούνται στίχοι από τους ψαλμούς. Στον Όρθρο της Κυριακής μετά τα Ευλογητάρια και την Υπακοή ψάλλονται τα Α. των Αναβαθμών όπως αναλύθηκε προηγουμένως στους Αναβαθμούς (τρία Α. κάθε φορά x 3 τροπάρια), ακολουθεί το προκείμενο και αναγιγνώσκεται το Εωθινό Ευαγγέλιο.
Απόστιχα: ή «από στίχου» ή «τα του στίχου» είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό μετά τα Πληρωτικά και στον Όρθρο καθημερινής προ της απολύσεως (όταν διαβάζονται οι ψαλμοί των Αίνων). Οι στίχοι που προηγούνται στα διάφορα τροπάρια διαφέρουν σε ποσότητα και ποιότητα. Των Αποστίχων οι στίχοι είναι συνήθως κατ' εκλογή, ενώ των στιχηρών τροπαρίων οι στίχοι είναι κατά συνέχεια από τον στιχολογούμενο ψαλμό. Τα Απόστιχα διακρίνονται:
Σε Αναστάσιμα (αναφερόμενα στην Ανάσταση του Kυρίου), σε
Σταυρώσιμα (στα πάθη και στο Σταυρό του Κυρίου), σε
Αποστολικά (στους Αποστόλους), σε
Μαρτυρικά, Νεκρώσιμα και
Κατανυκτικά (που αναφέρονται στις μετά κατανύξεως δεήσεις μας).
Απολυτίκιο: Σύντομο τροπάριο απόλυσης πού περιγράφει περιληπτικά την υπόθεση της εορτής. Λέγονται απολυτίκια διότι ξεκινούν ψαλλόμενα από τον εσπερινό πριν την απόλυση και μετά τη φράση του πρεσβύτη Συμεών πού επαναλαμβάνει ο ιερεύς: «Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα…». Συνήθως είναι τρία: Το πρώτο είναι τού ήχου της ημέρας αναφερόμενο στην Ανάσταση , το δεύτερο στον Άγιο πού εκείνη την ημέρα εορτάζει και το τρίτο στην Θεοτόκο.
Αυτόμελο: ύμνος με δική του μελωδία σε αντίθεση με το προσόμοιο που προσομοιάζει σε πρότυπο αρχαιότατο.
Δ
Δοξαστικό: Το ιδιόμελο τροπάριο, στο οποίο προηγείται o στίχος «Δόξα Πατρί...». Στον Εσπερινό ψάλλεται μετά τα Εσπέρια και τα Απόστιχα. Στον Όρθρο ψάλλεται στη Λιτή και, στους «Αίνους» ή στα Απόστιχα. Εωθινό Δοξαστικό ονομάζεται το δοξαστικό τροπάριο των «Αίνων», που έχει θέμα το αντίστοιχο ευαγγελικό ανάγνωσμα από τα ένδεκα εωθινά Ευαγγέλια.
Ε
Εξάψαλμος: Κατανυκτική ανάγνωση στον Όρθρο (όλοι ιστάμεθα όρθιοι) των 6 από τούς 150 ψαλμούς του Ψαλτηρίου, τούς περισσότερους των οποίων έγραψε ο Δαβίδ. Είναι συγχρόνως ύμνος, δέηση και προφητεία.:
3ος : εικονίζει τη σταθερή ελπίδα της ψυχής στον Θεό.
37ος : Θρόνος της ψυχής για το βάρος των αμαρτιών.
62ος : Απαλή παρηγορητική πρωινή προσευχή.
87ος : Δέηση ψυχής τσακισμένης από τις συμφορές.
102ος: Προσευχή ευγνωμοσύνης για τις ευεργεσίες του Θεού.
142ος : Θερμή παράκληση βοήθειας .
Ειρμολόγιο: το μουσικό βιβλίο με τους ειρμούς, τα αρχαία μελωδικά και μετρικά πρότυπα και τα κείμενα τους, που χρησιμοποιούνται στο ειρμολογικό μέλος που αναπαράγει τους αρχαίους ειρμούς ως επαναλήψεις μελωδικές και μετρικές. Τους ειρμούς ακολουθούν και ύμνοι κατοπινών δημιουργών. Είναι σε αντιδιαστολή με το Στιχηρό μέλος το οποίο είναι μεταγενέστερο και αποτελεί μετεξέλιξη του Ειρμολογικού πιο τεχνική δηλαδή πιο ανεπτυγμένη μελωδικά και μετρικά. Επίσης σε αντιδιαστολή με το Παπαδικό το πλέον ιερό μυστηριακό λειτουργικό μέρος που αντιστοιχεί μόνο στον ιερέα και ενίοτε είναι χαμηλόφωνο έως σιωπηλό ως προσευχή.
Ειρμός: σημαίνει συνέχεια,
α. είναι το αρχικό μέρος ύμνου που λειτουργεί ως οδηγός πρότυπο μελωδικό και μετρικό που ακολουθούν τα υπόλοιπα μέρη του.
β. είναι πρότυπο που αποτελεί υπόδειγμα ως μέρος παράδοσης τρόπου σχηματισμού ύμνων αρχαιότατων. Το πρότυπο αυτό ακολουθείται με επαναλαμβανόμενο τρόπο σε διαφορετικό ωστόσο κείμενο κάθε φορά, ιδιαιτέρως σε εκτενείς ύμνους πολλαπλάσιου μεγέθους.
Υπάρχει μια σχέση λειτουργίας με τα Προσόμοια και τα Στιχηρά από την άποψη πως τα Προσόμοια είναι αρχαία πρότυπα τρόπου εκφοράς μικρού μεγέθους τόσο ώστε να λειτουργούν σαν πρότυπα διευκόλυνσης για τον τρόπο ψαλμωδίας. Το ίδιο που συμβαίνει με τους ειρμούς-ομάδες στίχων- συμβαίνει και με τους στίχους που είναι το μελωδικό πρότυπο που ακολουθείται επαναλαμβανόμενα σε ύμνους που λέγονται Στιχηροί και είναι συνήθως ιδιαιτέρως ανεπτυγμένοι και περίτεχνοι μελωδικά. Υπάρχουν εξάλλου τα λεγόμενα Αυτόμελα με ιδιαίτερο δηλαδή πρωτότυπο μέλος και είναι νεώτερες δημιουργίες στηριζόμενες στους αρχαιότερους τρόπους πιο ελεύθερα.
Εισοδικό: Το τροπάριο που ψάλλεται στα συλλείτουργα μετά το «Σοφία ορθοί», στη μικρή Είσοδο.
Είσοδος: Μικρά: Η μεταφορά του Ευαγγελίου διά μέσου του Ναού στην Αγία Τράπεζα, κατά την ώρα της ψαλμωδίας του γ΄ Αντιφώνου.
Μεγάλη: Η μεταφορά των προσκομισθέντων τιμίων Δώρων από την Προσκομιδή στην Αγία Τράπεζα, κατά τη διάρκεια του Χερουβικού Ύμνου.
Εκφώνηση: Η τελευταία φράση μιας λειτουργικής ευχής που λέγεται σε εμμελή απαγγελία. Το κυρίως μέρος της ευχής λέγεται χύμα, είτε μυστικώς, είτε χαμηλόφωνα, είτε εκφώνως (δυνατά).
Εξαποστειλάρια: Σε ρυθμό περιγραφικό και σύντομο ψάλλεται η διήγηση του εωθινού Ευαγγελίου. Είναι 11, αντίστοιχα προς τα Ευαγγέλια. Πήραν το όνομα τους από τη φράση του Ψαλμού «ο εξαποστέλλων τό φως καί πορεύεται». Φράση σχετική με τον όρθρο.
Εορτολόγιο: Ο ετήσιος κύκλος των χριστιανικών εορτών που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου. Περιλαμβάνει τις κινητές και ακίνητες εορτές.
Ευλογητάρια: Ψάλλονται πάντα σε ήχο Πλάγιο του Α΄. Εκφράζουν την κατάπληξη των Αγγέλων, των Μυροφόρων και των Αποστόλων για το Θαύμα της Αναστάσεως και καταλήγουν σε υμνολογία της Αγίας Τριάδος και το ενθουσιώδες «αλληλούια».
Εωθινό Ευαγγέλιο: αναγιγνώσκεται μέσα στο ιερό Βήμα, όπου η Αγία Τράπεζα συμβολίζει τον Πανάγιο Τάφο και ο ιερέας τον άγγελο που αναγγέλλει το χαρμόσυνο γεγονός της Αναστάσεως «καθήμενος εν τοις δεξιοις». υπάρχουν 11 εωθινά Ευαγγέλια . Μετά την ανάγνωση του Ευαγγελίου ο ιερέας το περιφέρει μέσα στο Ναό για να το ασπαστούν οι πιστοί, ενώ ψάλλεται κατανυκτικά ο 50ος ψαλμός της μετανοίας συνήθως στον ήχο της ημέρας, αφού προηγουμένως είχε απαγγελθεί το «Ανάστασιν χριστού θεασάμενοι», η Διακήρυξη αυτή του Μυστηρίου της Θείας ενανθρωπήσεως και του Πάθους καθώς και του μεγάλου Θαύματος της Αναστάσεως πού αποτελεί τον Θεμέλιο Λίθο της Πίστεώς μας.
Θ
Θεομητορική εορτή: Οι εορτές που είναι αφιερωμένες στο πρόσωπο της Θεομήτορος, της Παναγίας: Γενέσιο, Εισόδια, Ευαγγελισμός, Υπαπαντή, Σύλληψη Αγίας Άννης, Κοίμηση.
Θεοτοκάριο: Λειτουργικό βιβλίο που περιέχει 56 ασματικούς κανόνες στους οκτώ ήχους, αφιερωμένους στή Θεοτόκο. Ψάλλονται συνήθως στα Μοναστήρια μετά τον Εσπερινό, κάθε ημέρα (εκτός Μ. Εβδομάδας, Διακαινησίμου και Δωδεκαημέρου).
Θεοτοκίο: Τροπάριο που εγκωμιάζει τη Θεοτόκο και κατακλείνει τις ομάδες των τροπαρίων ή τις ωδές των κανόνων με στίχο το «Και νυν και αεί...».
Κ
Κάθισμα: Του Ψαλτηρίου. -Τροπάριο που ψάλλεται μετά την ανάγνωση του Ψαλτηρίου. Κάθισμα υπάρχει και μετά την γ΄ Ωδή.
Τα Καθίσματα είναι σύντομα τροπάρια της Αναστάσεως στον ήχο της ημέρας. Τα Καθίσματα είναι ποικίλου περιεχομένου. Ονομάζονται καθίσματα επειδή οι πιστοί κάθονταν για να παρακολουθήσουν πιο άνετα τα βαθιά νοήματα πού περιέχουν. Αποτελούσαν ανάπαυλα σε αναγνώσεις μακρές από το Ψαλτήριο.
Κανόνας: α. Κανόνας της Αγίας Γραφής: Η συλλογή ή ο κατάλογος των βιβλίων της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης που αναγνωρίστηκαν από την Εκκλησία σαν θεόπνευστα, αυθεντικά και γνήσια. Επειδή αρχικά ήταν υπογραμμισμένα με κανόνα-χάρακα τα ιδιαίτερα χωρία στο Ευαγγέλιο που αναγιγνώσκονται ονομάστηκαν έτσι τα χωρία αυτά. Αργότερα συμπεριελήφθησαν και άλλα κείμενα:
β.Κανόνας είναι και ο εκκλησιαστικός ύμνος που αποτελείται από 8 ή 9 Ωδές.
γ.Κανόνας λέγεται και η ιδιωτική προσευχή που γίνεται με κομποσχοίνι επί πλέον της κανονικής, μετά την πρωϊνή (Προοιμιακή και Μεσονυκτικό) η βραδυνή (Απόδειπνο). Περιλαμβάνει την επανάληψη της ευχής «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με τον αμαρτωλό» και μετάνοιες, τις οποίες θέτει και ρυθμίζει ο Πνευματικός.
Καταβασίες: τα πρώτα τροπάρια (ειρμοί) του Ακαθίστου Ύμνου που συνήθως ψάλλονται μεγαλοπρεπώς «ανοίξω τό στόμα μου..». αν είναι περίοδος Χριστουγέννων ή Κοιμήσεως Θεοτόκου ή Τιμίου Σταυρού ή Αναστάσεως ή Υπαπαντής ψάλλονται ειδικές Καταβασίες. Λέγονται καταβασίες διότι συνηθιζόταν οι ψάλτες να κατεβαίνουν από τα στασίδια και να ψάλουν στο μέσον του Ναού ατενίζοντας την ωραία Πύλη.
Κοντάκιο: από το κοντάκι, το ξύλινο στέλεχος γύρω από το οποίο τυλίγονταν τα κείμενα των εκτενών ύμνων. Απαρτίζονται από το προοίμιο, τους οίκους, τις στροφές δηλαδή συνήθως 24, αρχίζουν δε με την ακροστιχίδα: άκρο στίχου το αρχικό γράμμα μεγάλου μεγέθους για να ξεχωρίζει ευκολότερα.
Κοινωνικό: Ο ύμνος που ψάλλεται όταν κοινωνούν οι πιστοί.
Κυριακοδρόμιο: Η ετήσια σειρά των Αναγνωσμάτων της Κυριακής (Εωθινών Ευαγγελίων, Αποστόλων και Ευαγγελίων). Κυριακοδρόμιον λέγεται και το βιβλίο που περιέχει κηρύγματα στα ανωτέρω αναγνώσματα.
Λ
Λειτουργία: Σημαίνει ετυμολογικά έργο του λαού [λειτός]. Όλο το σώμα της Εκκλησίας κλήρος και λαός τελούν το Μυστήριο του καθαγιασμού του άρτου και του οίνου σε Σώμα και Αίμα Χριστού.
Μ
Μεγαλυνάρια: Αρχίζουν συνήθως με τη λέξη «μεγάλυνον». Με αυτά προτρέπονται οι πιστοί να ανυμνήσουν τον Κύριο ή την Παναγία από καρδίας ή να εγκωμιάσουν τον Άγιο.
Μετάφραση των Ο' (εβδομήκοντα): Η μεταγλώττιση της Παλαιάς Διαθήκης από τα Εβραϊκά στα Ελληνικά [Ελληνιστικής εποχής]. Έγινε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου επί Πτολεμαίου Β΄ τον Β΄ π.Χ. αίώνα.
Ο
Οίκος: Τροπάριο ενός Κοντακίου, εκτός από το προοίμιο. Συνήθως είναι 24 Οίκοι (Ακάθιστος Ύμνος).
Π
Παννυχίδα: Ακολουθία που διαρκεί ολόκληρη τη νύκτα την παραμονή μεγάλης εορτής, σε περιπτώσεις θεομηνίας μεγάλων απειλουμένων κινδύνων-συμφορών κ.λπ. η ολονυκτία, η αγρυπνία.
Προσόμοια: είναι τροπάρια αρχαιότατα που χρησιμοποιούνται ως υποδείγματα για τη διδαχή των ήχων, πρόκειται για μικρού μεγέθους ύμνους κατάλληλους από κάθε άποψη ως παραδείγματα ύφους, τρόπου, ήχου προς μίμηση-προς+όμοια- των αριστουργηματικών αυτών αρχαίων προτύπων. Σε αντιδιαστολή με τα Αυτόμελα που έχουν δικό τους μέλος και συνεχίζει πιο ελεύθερα την εξέλιξη.
Σ
Στιχηρά: Είναι τροπάρια που ψάλλονται στον Εσπερινό (τα Εσπέρια) και στον Όρθρο (οι «Αίνοι»), στα οποία προτάσσονται στίχοι από τους ψαλμούς στη σειρά (ενώ των Αποστίχων κατ’εκλογήν). Τα Στιχηρά τροπάρια διακρίνονται σε Αναστάσιμα, Ανατολικά, Δεσποτικά, Σταυρώσιμα, Αποστολικά, Κατανυκτικά και Στιχηρά Αγίων, που υμνούν τους Αγίους. Υπάρχουν και Αυτόμελα και Προσόμοια.
Τ
Τριαδικός Κανών: Ο Κανόνας που έχει ως υμνολογικό θέμα την Αγία Τριάδα. Διαβάζεται την Κυριακή στην ακολουθία τού Μεσονυκτικού.
Τροπάριο: Μικρό λειτουργικό άσμα ύμνος που διαβάζεται ή ψάλλεται σ’ όλες τις εκκλησιαστικές ακολουθίες. Διακρίνονται,
(α) κατά το περιεχόμενο σε: αναστάσιμα, νεκρώσιμα, μαρτυρικά, θεοτοκία, σταυροθεοτοκία κ.λπ.,
(β) κατά το χρόνο ή το μέλος, με το οποίο εκτελούνται, σε: εωθινά, εσπέρια, προσόμοια κ.λπ.,
(γ) κατά τους προτασσόμενους στίχους σε: στιχηρά ή απόστιχα και
(δ) κατά τον τρόπο χρήσεως σε: Απολυτίκια, Κοντάκια, Μεγαλυνάρια.
Χορός: Όπως στην αρχαία τραγωδία, [που ήταν ιερή-ψυχαγωγία προερχόμενη από την εξέλιξη ιεροτελεστίας] υπήρχε Χορός, που συμμετείχε εμμελώς στην πλοκή του έργου έτσι και στην λατρεία της Χριστιανικής Εκκλησίας υπάρχει Χορός ως εξέλιξη της ιερής παράδοσης αυτής σε Χριστιανική ιερουργία. Αυτό προέκυψε από τον Απόστολο Ιάκωβο και τους πρώτους χριστιανούς που είχαν όλοι ελληνική παιδεία [ή ήταν Έλληνες] την οποία χρησιμοποίησαν στην θεμελίωση της εκκλησίας του Χριστού.
Η αρχαιότερη λειτουργία είναι αυτή του Αποστόλου Ιακώβου και περιλαμβάνει τον λαό ως Χορό. Στην Θεία Λειτουργία των πρώτων πέντε αιώνων υπήρχαν λοιπόν τα Αντίφωνα: σύντομα τροπάρια που ο λαός αν και αγράμματος μπορούσε να απομνημονεύσει και να τα ψάλλει ως δεξιός και αριστερός χορός.
Αργότερα όμως που τα τροπάρια έγιναν ανεπτυγμένα κοντάκια τόσο σε έκταση όσο και το κυριότερο μουσικώς -ιδιαιτέρως περίτεχνα- αυτό ήταν αδύνατο. Επειδή απαιτούνταν να αναγνωστεί και να ψαλλεί εντέχνως το ιερό κείμενο ορίστηκε δεξιός και αριστερός χορός κατάλληλος. Που να απαρτίζεται από αντιπρόσωπους του λαού: πρόσωπα εγγράμματα και με γνώση μουσικής.
Στην ιερή αυτή παράδοση τη δομή της αρχαίας τραγωδίας και της χρήσης του χορού στήριξαν τη Θεία Λειτουργία τους και οι Άγιοι Μέγας Βασίλειος και Ιωάννης Χρυσόστομος. Υπάρχει ακόμη σήμερα η συμμετοχή του λαού στην ψαλμωδία, όπου αυτό βεβαίως είναι δυνατό, επίσης έχουν κρατηθεί τα Αντίφωνα
πχ: Σώσον ημάς Υιέ θεού...
