Κεφάλαιο ε' το Τυπικό για τον Εσπερινό

Ο Εσπερινός είναι ακολουθία, είναι δηλαδή μια συνέχεια ιερών αναγνωσμάτων και ψαλμών που ακολουθεί το ένα το άλλο με συγκεκριμένη σειρά.
Το περιεχόμενο της ακολουθίας όμως αλλάζει κάθε μέρα.
Αλλάζει ωστόσο μερικώς, αλλάζει δηλαδή σε κάποια σημεία όχι ολόκληρο.
Στα σημεία που αλλάζει αντικαθίστανται κάποια αναγνώσματα και ψαλμοί από τα εξειδικευμένα μέλη της ημέρας, αυτά δηλαδή που εξυπηρετούν το πνεύμα της εορτής της ημέρας, την οποία καθορίζει το Τυπικό και περιγράφεται στο Ημερολόγιο .
Θα μπορούσαμε να πούμε πως τα εναλλασσόμενα αναγνώσματα και οι ψαλμοί της ημέρας μοιάζουν με τα άμφια του ιερέα που προσαρμόζουν την μορφή του το ύφος του αναλόγως την περίσταση και το πρόγραμμα της ημέρας.
Ο κορμός του κειμένου μένει σχετικά αναλλοίωτος όπως ο ιερέας στην παρομοίωση μας που μένει ο ίδιος.

Υπάρχουν επομένως ακόμη δύο σταθερές από τις οποίες μπορούμε να ξεκινήσουμε την εξήγηση του τυπικού του Εσπερινού:

α'. Ο βασικός κορμός του κειμένου

β. Η αναλυτική  σειρά που  διαβάζεται ή ψέλνεται  κάθε τμήμα κειμένου που τον απαρτίζει.

Με βάση αυτά τα δύο σταθερά και το Ημερολόγιο Τυπικού μπορούμε, να διακρίνουμε
  α. Σε ποιο μέρος του κορμού -και της ακολουθίας των μερών του,-
β. ποια κείμενα και ψαλμοί αλλάζουν, για να διαβαστούν κάποια  άλλα εξειδικευμένα κείμενα και ψαλμοί με το περιεχόμενο και τον μελωδικό τρόπο -καλούμενο Ήχο- της ημέρας όπως καθορίζει το Τυπικό  και  περιγράφει το Ημερολόγιο.

Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να παρακολουθούμε την ακολουθία όπως κι αν διαμορφωθεί κάθε ημέρα.

Η προσαρμογή ισχύει για κάθε Εσπερινό, και οι διαφοροποιήσεις που διαχέονται σε μεγάλες χρονικές περιόδους του προγράμματος, μας  δίνουν τα είδη Εσπερινών:

α' Εσπερινός του Σαββάτου και των εορτών
β' Εσπερινός των καθημερινών
γ'  Εσπερινός των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
δ' Εσπερινός των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής
ε' Εσπερινός της Ανάστασης και της Διακαινησίμου εβδομάδος
ς' Εσπερινός με τάξη αρχιερατικής χοροστασίας

Ο βασικός Εσπερινός είναι  του Σαββάτου και των εορτών
που αποτελείται από τα εξής μέρη:

-Έναρξη-προοιμιακός ψαλμός
[ Ευλογητός ο θεός ημών...]
-Τα ειρηνικά
[Εν ειρήνη του κυρίου δεηθώμεν...]
-Η στιχολογία του Ψαλτηρίου
[Μακάριος ανήρ...ψαλμοί 1,2,3,4,5,6,7,8,]
-Οι επιλύχνιοι ψαλμοί
[Κύριε εκέκραξα... ψαλμοί 140,141,129,116]
-Δόξα
[Δόξα Πατρί και Υιώ και Αγίω Πνεύματι...]
[το δοξαστικό του μηναίου αν υπάρχει...]
-Και νυν
[Και νύν και αει....]
[αν δεν υπάρχει δοξαστικό τότε το α' Θεοτοκίον του τρέχοντος ήχου


-Είσοδος ιερέα-
[ Σοφία ορθοί...
-Επιλύχνια ευχαριστία
[φως ιλαρόν αγίας δόξης..]
-Το προκείμενον [εσπέρας προκείμενον...] στον τρέχοντα ήχο
Εναλλαγή Προκείμενου αναλόγως ημέρας: Σαββάτο Κυριακή, Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή

-Τα αναγνώσματα
τρέχοντα : Παλαιάς Διαθήκης και Αποστολικά αναγνώσματα
[πχ Γενέσεως το ανάγνωσμα...]

-Οι δεήσεις
[Είπωμεν πάντες εξ όλης της ψυχής...]

-Η λιτή μετά της αρτοκλασίας
[αν υπάρχει αρτοκλασία ψέλνεται το ιδιόμελον της λιτής της εορτής]
-Τα απόστιχα
[αναστάσιμα απόστιχα  και τα συνήθως  ψαλλόμενα θεοτοκία  τρέχοντος ήχου*, ]

-Νυν απολύεις
[ωδή Συμεών του θεοδόχου, Λουκβ'29-32]
-Τρισάγιον
[Άγιος ο Θεός, άγιος ισχυρός, άγιος αθάνατος ελέησον ημάς..]
-Απολυτίκια
[Αναστάσιμα απολυτίκια με τα θεοτοκία τους τρέχοντος ήχου*]

-Η απόλυση
[ του Κυρίου δεηθώμεν ...δι ευχών των αγίων.... Αμήν]

Οι υπόλοιπες εκδοχές διαφέρουν σε σημεία όπου προστίθενται και αφαιρούνται συγκεκριμένα μέρη για συγκεκριμένους λόγους, τα καθορίζει το Τυπικόν και τα αναφέρει το Ημερολόγιον όπως και το ποια είναι τα τρέχοντα αναγνώσματα, απόστιχα, απολυτίκια που αντιστοιχούν την συγκεκριμένη μέρα.

Με τον ίδιο τρόπο αναλύουμε τον Όρθρο και την Θεία Λειτουργία στα επόμενα κεφάλαια.
Στο βοηθητικό βιβλίο Εγκόλπιον Ψάλτου και Αναγνώστου περιέχονται τα κείμενα από τα είδη των Εσπερινών και η χρήση του εγκολπίου είναι το επόμενο βήμα για τη σπουδή του ψάλτη και αναγνώστη.
Μπορεί ο πιστός που δεν είναι ακόμη αναγνώστης ή ψάλτης με βάση το έργο αυτό να κάνει μια λεπτομερέστερη κατατόπιση και εξάσκηση πριν το αναλόγιο ώστε να εξοικειωθεί με τη σειρά που εξελίσσονται ακολουθίες και λειτουργίες.

Κεφάλαιο δ': Εσπερινός, Όρθρος, Θεία Λειτουργία

Είναι πολύ δύσκολο να περιγράψει κανείς το τυπικό της λειτουργικής ζωής, όπως είναι δύσκολο, να περιγράψει κάτι το ζωντανό, κάτι που έχει φτιαχτεί για  να είναι πάντα διαφορετικό, αυτό ακριβώς  κάνει δυσχερές το έργο της εξήγησης και της περιγραφής του.
Ωστόσο, αν ανατρέξει κανείς στην επιστήμη της βιολογίας, θα δει πως υπάρχει τρόπος, να αναλύσει και να περιγράψει και ακόμα καλύτερα, να εξηγήσει περίπλοκες καταστάσεις, όπως τα ζωντανά όντα και τα φαινόμενα που τα αφορούν.
Με βάση αυτή τη σκέψη επικεντρωνόμαστε  στα σημεία που θα μας περιγράψουν την δομή, που στηρίζει τα διάφορα υποσυστήματα  του ζωντανού συστήματος που ονομάζουμε λειτουργική ζωής της Εκκλησίας μας.

Η λειτουργική ζωή της εκκλησίας παρόλο που εναλλάσσεται  κάθε μέρα, περιέχει πάντα κάποια σταθερά δομικά στοιχεία μαζί με τα εναλλασσόμενα. Οι συνδυασμοί αυτοί εξυπηρετούν την ιδιαιτερότητα της εορτής που υπάρχει.
Καταρχήν έχουμε  τρεις βασικούς πυλώνες στους οποίους εδράζεται η λειτουργική ζωή της εκκλησίας μας που γίνονται κάθε εβδομάδα πρόκειται για:
1.τον Εσπερινό
2.τον Όρθρο
3.την Θεία Λειτουργία
Ο Εσπερινός, ο Όρθρος και η Θεία Λειτουργία τελούνται σήμερα το Σαββάτο και την Κυριακή σταθερά και μεσοβδόμαδα σε εορτές. Ωστόσο σύμφωνα με το Τυπικό τελούνται καθημερινά. Αυτό συμβαίνει σε ιερές μονές αλλά και σε ενορίες όπου είναι εφικτό. Το τυπικό αλλάζει κατά την περίοδο της Μεγάλης και Αγίας Τεσσαρακοστής.
Υπάρχουν βεβαίως και πολλά άλλα μικρότερα ή εξειδικευμένα δομικά στοιχεία όπως:
-Η ακολουθία του Μεσονυκτικού που έπεται του Εσπερινού και προηγείται του Όρθρου, επίσης τελείται στις ιερές μονές αλλά και σε ενορίες.
-Η τέλεση των ιερών μυστηρίων,  που σε κάποιες περιπτώσεις και σήμερα τελούνται κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας λόγου χάρη: Γάμοι.
-Πολλές εξειδικεύσεις των τακτικών και εκτάκτων τελετών, λόγου χάρη: η χοροστασία Μητροπολίτη, η χοροστασία Αρχιεπισκόπου,  όπου επιπλέον ύμνοι συμπληρώνουν το περιεχόμενο του τακτικού  και εκτάκτου τυπικού.

ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΟΡΘΡΟΥ

 << Το νόημα της Θείας Λειτουργίας
συνοπτικότατα όπως το περιγράφει ο Άγιος Νικόλαος Καβάσιλας στο έργο του ''Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας
είναι ο αγιασμός των πιστών >>
συνεχίζει δε :
<<...Μας αγιάζουν δε με δύο τρόπους:
Ο ένας είναι ότι ωφελούμαστε από αυτές τις προσευχές, τις ψαλμωδίες και τις αναγνώσεις.
...Ο άλλος τρόπος με τον οποίο αγιαζόμαστε από αυτά όπως και από όσα  γίνονται στην ιερουργία είναι το ότι, μέσα σε αυτά βλέπουμε την αναπαράσταση  των έργων  του Χριστού που έκανε για εμάς και των παθών του...>>

Η ακολουθία του Εσπερινού είναι ο απογευματινός αγιασμός των πιστών, που λειτουργεί  ως προετοιμασία της Θείας Λειτουργίας, η οποία αποτελεί το κέντρο της λειτουργικής μυστηριακής ιερουργίας.
Ο Εσπερινός είναι ευκαιρία, να μαζευτούν οι πιστοί να προσευχηθούν μαζί. Να φέρουν τις εορταστικές προσφορές τους στον ναό-τα πρόσφορα και εσπερινά-. Είναι μια ακόμη ευκαιρία να εξομολογηθούν οι πιστοί στον πνευματικό ιερέα, ώστε την επομένη ημέρα στη Θεία λειτουργία να μπορούν να Κοινωνήσουν. Στον Εσπερινό  θα επιλεχθεί -το πρόσφορο -ο άρτος που θα υψωθεί και θα καθαγιαστεί  κατά την Θεία Λειτουργία για την Θεία Μετάληψη, αλλά και θα μοιραστεί ως Αντίδωρο κατά το τέλος της λειτουργίας. Τα δε υπόλοιπα πρόσφορα και  εσπερινά-κόλλυβα επειδή μοιράζονταν σε φτωχούς εξασφαλίζοντας τους τροφή-. Αυτός ο ρόλος της εκκλησίας επιτελείται και σήμερα και μάλιστα πιο οργανωμένος και πιο εκτεταμένος. Ο Εσπερινός λοιπόν είναι  προετοιμασία για την εορτή της Αγάπης την Θεία Λειτουργία.

Η ακολουθία του Όρθρου  μας εισαγάγει εορταστικά στην κυρίως  εορτή της Αγάπης τελείται συνήθως το πρωί αμέσως πριν την Θεία Λειτουργία και σε κάποιες περιπτώσεις το  απόγευμα στις αγρυπνίες σε συνέχεια του Εσπερινού και κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.